Her bir eseriň gymmaty onuň ähli döwürler üçin taýsyz çeşme, işde, durmuşda, ylymda, okuwda gollanma bolup hyzmat edýändigi bilen ölçelýär. Bu babatda hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň çuňňur akyl-paýhasynyň miwesi bolan ylmy-çeper hem-de dokumental eserleri aýratyn ähmiýete eýedir. Eziz Arkadagymyzyň ýokary ylmy esaslara we çeperçilige eýe bolan her bir eseri durmuşyň dürli ugurlaryny çuňňur beýan edip, öz gymmatyny artdyrýar.
Ata-babalarymyzyň paýhasy bilen asyrlaryň dowamynda döredilen halk nakyllaryny özünde jemleýän “Paýhas çeşmesi” çuňňur many-mazmuny bilen her bir okyjyny durmuşyň päk, halal ýörelgesine atarýar.
“Paýhas çeşmesi” kitaby “Watançylyk we gahrymançylyk ündewleri”, “Edep-terbiýe we ahlaky ündewler”, “Ylym-bilim we hünär öwütleri”, “Durmuşy pelsepeler” hem-de “Tebigat we zähmet hakynda” atly bäş bölüme bölünmek bilen, her bir bölümde ata-babalarymyzyň türkmeniň ýaşaýyş-durmuşy bilen baglanyşykly paýhasly kesgitlemeleri – nakyllary umymy bir kökene düzülýär.
Mälim bolşy ýaly, türkmen halkynyň taryhynyň gadymy bolşy ýaly, onuň dilden aýdylyp gelnen şahyrana halk döredijiligi-de gadymydyr. Halk döredijiligi hasap edilýän eserleriň hemmesi bitewi milli çeper söz sungatydyr. Ýöne, şeýle bolmagyna garamazdan, olar aýry-aýry görnüşlere eýedir. Şol görnüşleriň içinde türkmen halk nakyllary aýratyn ähmiýetlidir.
Türkmen halk nakyllary – halkyň bäş müň ýyllyk hakydasyny, durmuş tejribesini özüne siňdirip, ata-babalarymyzyň ahlak ýörelgelerine eýlenip, pikir çugdamlygyny, çuňňurlygyny, many goýazylygyny, täsirliligini, durmuşylygyny jemleýänligi bilen aýratyn täsirlidir. Kitap many babatda aňyrsyna-bärsine göz ýetmeýän ummana çalym edýän paýhasly pikirlerden susulyp alnyp, olar özboluşly döredijilik galybyna salnypdyr.
Bir nakylda iki manyny bermek – paýhas kelamlary bolan halk nakyllarynyň esasy aýratynlygydyr. Muny “Paýhas çeşmesine” girizilen nakyllaryň onlarçasynda aýdyň görmek bolýar. Sözümizi anyk mysallar arkaly berkideliň.
“Paýhas çeşmesinde” bedew atlar bilen baglanyşykly nakyllar aýratyn orny eýeleýär. Ol nakyllar bilen içgin tanşanyňda, ata-babalarymyzyň bedew atlar babatynda ýöreden pikirleriniň ikinji bir kesgitli pikir bilen utgaşyp gidýändigini görmek bolýar. Meselem, kitapdaky “At gylygyndan iýmini artdyr, gyz gylygyndan sepini” diýen nakyly alyp göreliň.
Bu nakylda atyň duýgurlygynyň, syzgyrlygynyň, eýesine wepalylygynyň hem-de maksat-myradyna ýetirmäge çulumlylygynyň özüne hormat getirýändigi bedewiň öz iýmini artdyrýandygy bilen bir hatarda, durmuşa çykmaly gyz maşgalanyň göze görnüp ugrandan ene-mamalaryň durmuş endigine eýerip, özbaşdak durmuşa taýýarlamaga girişýän şaý-sepiniň, tikin-çatyn işleriniň ýyl geldigiçe artýandygy beýan edilýär. Çünki, gyz perzent eli iňňe tutmaga ýaranda, oňa hünär öwredilýär. Ilki bir bölejik matanyň ýüzüne gaýma gaýadyp, keşde çekdirilýär. Has ekabyrraklaryna kiçijik halyçajyklar ýüwürdilip, dokma-darak tutmany, darak kakmagy öwredýärler, bu işler soňra oňa hemaýat bolýar.
“At alsaň – ýorga bilen ýöriş al, aýal alsaň – akyl bilen huş al” diýen nakylyň many ýordumyny yzarlalyň. Bedew at esasan ýorga bilen ýörişde özüni mälim edýär, ýorgalamak – uly ýörişlere werziş bolmagyň şerti. Ýorgada at aýagy taplanýar, dürli ýollara ynamdar gadam urmaga ukyp gazanýar. Ata-babalarymyz geçmiş ýaşaýşynda köplenç atyň hyzmatyndan peýdalanypdyrlar. Oba-kentlere ugramak, habar ýetirmek, oba hojalyk işlerini ýerine ýetirmekde hojalykda atlaryň ähmiýeti uly bolupdyr. Şol jähetden pederlerimiz bedew almakda nesillere onuň ýorga-ýörişlerine üns bermegi ündew edipdirler.
Zenan – her bir maşgalanyň görki. Maşgalany dolandyrmakda, köpçülik işlerinde, hojalyk aladalarynda aýal maşgalanyň zähmeti bimöçber. Haçan-da, zenan maşgala akylly-başly, eden işi nusgalyk bolsa, ol oňa abraý getirýär. Şonuň üçin paýhasly pederlerimiz akyl-başly, dana huşly zenan bilen durmuş gurmagy ündäpdirler. “Paýhas çeşmesine” girizen “At basyşyndan belli, är bakyşyndan”, “At ýaly bilen owadan, zenan – saçy bilen”, “At aýlanyp gazygyny tapar, är aýlanyp ilini tapar”, “At ady bilen, ýigit ody bilen”, “At ýortuşda belli, gurt – ýyrtyşda, är göreşde, batyr – söweşde” ýaly her bir nakylyň aňyrsynda bir däl-de, birnäçe many jemlenýär.
Nakyllar halk durmuşyny, ýaşaýyş şertlerini, dünýägaraýyşlaryny we ymtylyşlaryny, köp asyrlyk tejribelerini teswirlemek arkaly gymmaty egsilmejek ähmiýete eýe bolan söz düzümleridir. Muny “Paýhas çeşmesiniň” agramyny artdyrýan nakyllar aýdyň ýüze çykarýar.
Ene ORAZBERDIÝEWA,
Halkara nebit we gaz uniwersitetiniň
uly mugallymy.
