Be­la­rus ede­bi­ýa­ty

Be­la­ru­syň çäk­le­rin­de ýa­zuw ede­bi­ýa­ty X asy­ryň ahyr­la­ryn­da ýü­ze çyk­ýar. Gün­do­gar slaw­ýan halk­la­ry­nyň äh­li­sin­de bol­şy ýa­ly, be­la­rus hal­ky­nyň ede­bi­ýa­ty­nyň ösü­şi-de dil­den aý­dyl­ýan halk dö­re­di­ji­li­gi­ bi­len berk bag­la­ny­şyk­ly­dyr. Be­la­rus­la­ryň dil­den aý­dyl­ýan halk dö­re­di­ji­li­gi Ki­ýew Ru­su­nyň halk­la­ry­nyň ga­dy­my folk­lor däp-des­sur­la­ry­nyň gös-gö­ni tä­si­ri ne­ti­je­sin­de eme­le ge­lip­dir. Halk dö­re­di­ji­li­gi bol­sa, žanr­lar bo­ýun­ça dür­li-dür­lü­dir. Be­la­rus­lar Ki­ýew Ru­su­nyň me­de­ni­ýe­ti­ni do­wam et­di­ri­ji­ler bo­lup, onuň sa­ýa­syn­da öz­le­ri­niň mil­li dö­re­di­ji­li­gi­ni ös­dü­rip­dir­ler. Be­la­rus di­li­niň we ede­bi­ýa­ty­nyň kä­mil­leş­mek pro­se­si XVI asyr­da bo­lup geç­ýär.

Il­ki­baş­da Gün­do­gar slaw­ýan­la­ryň ýa­zu­wyn­da di­ni maz­mun­ly ter­ji­me edi­len ede­bi­ýat esa­sy orun eýe­läp­dir. X–XIII asyr­lar­da Wi­zan­ti­ýa­nyň hris­ti­an ede­bi­ýa­tyn­dan yba­rat bo­lan eser­le­ri ga­dy­my slaw­ýan di­li­ne ter­ji­me edi­lip­dir. Wi­zan­ti­ýa­dan Kiýew Ru­suna Gün­do­gar slaw­ýan­la­ry­ny dün­ýä ta­ry­hy bi­len ta­nyş­dyr­ýan grek-wi­zan­ti­ýa se­ne ýaz­gy­la­ry ge­ti­ri­lip­dir. Ter­ji­me edi­len eser­ler öz­bo­luş­ly ga­dy­my rus ede­bi­ýa­ty­nyň eme­le gel­me­gi­ni tiz­leş­di­rip­dir. Ru­suň il­kin­ji ýa­zy­jy­la­ry Ýew­ro­pa ede­bi­ýa­ty­nyň žanr­la­ry­nyň üs­tün­de üs­tün­lik­li iş­läp, ony has-da kä­mil­leş­di­rip­dir­ler. Eser­le­ri hä­zir­ki Be­la­ru­syň çäk­le­ri bi­len bag­la­ny­şyk­ly su­han­göý aw­tor­la­ryň ha­ta­ryn­da Kli­ment Smol­ýa­tiç (1164-nji ýylda ara­dan çy­kan), Ki­rill Tu­rows­kiý (1130-1182) da­gy öňe saý­lan­ýar. Bu aw­tor­la­ryň eser­le­ri şa­hy­ra­na­ly­gy bi­len ta­pa­wut­la­nyp, olar­da halk dö­re­di­ji­li­gi­niň äheň­le­ri­ us­sat­lyk bi­len ula­nylyp­dyr.
XII–XIII asyr­lar­da agiog­ra­fi­ýa güýç­li dep­gin­ler bi­len ös­ýär. XII asy­ryň ahyr­la­rynda we XIII asy­ryň baş­la­ryn­da Ýewf­ro­si­ni­ýa Po­los­ka­ýa­nyň (1101-1167) ömür ýaz­gy­sy dü­zül­ýär. Şeý­le hem Ki­rill Tu­rows­ki­niň (XIII asyr) hem-de akyldar Aw­ra­mi Smo­lens­ki­niň (1240-njy ýyl­lar) ömür ýaz­gy­la­ry ga­dy­my rus agiog­ra­fi­ýa­la­ry­nyň naý­ba­şy eser­le­ri­dir. Ga­dy­my rus ýa­zu­wyn­da­ky ýö­rel­ge­ler be­la­rus ede­bi­ýa­ty­nyň kä­mil­le­şen döw­rün­de (XIV–XVI) has-da ösüp­dir. Şol dö­wür­de mon­gol-ta­tar­la­ryň ýö­riş­le­ri Ki­ýew Ru­su­nyň ösü­şi­ni yza tes­dir­ýär.
XIV asy­ryň ahyr­la­ry­na çen­li be­la­rus top­rak­la­ry Be­ýik Lit­wa knýaz­ly­gy­nyň dü­zü­min­de bo­lup­dyr. Gün­do­gar slaw­ýan­lar­dan bö­lü­nen Gün­ba­tar rus ko­wum­la­ry­nyň esa­syn­da, be­la­rus hal­ky­ýe­ti ke­ma­la gel­ýär. Şol dö­wür­den baş­lap, be­la­rus me­de­ni­ýe­ti ýü­ze çy­kyp, öz dil­le­ri we ede­bi­ýa­ty döreýär. Ga­dy­my rus däp-des­sur­la­ry­nyň mi­ras­dü­şer­le­ri – be­la­rus­lar Lit­wa­nyň me­de­ni dur­mu­şyn­da mö­hüm rol oý­nap­dyr­lar. Çün­ki şol dö­wür­de lit­wa ýa­zu­wy we ede­bi di­li bol­man­dyr we ga­dy­my rus di­li esa­syn­da­ky gün­ba­tar rus di­li Lit­wa knýaz­ly­gy­nyň döw­let di­li hök­mün­de yk­rar edi­lip­dir. Şeý­le­lik­de, ga­dy­my be­la­rus di­li­niň döw­let de­re­je­sin­de res­mi yk­rar edil­me­gi onuň soň­ra­ky ösü­şi­ne, kä­mil­leş­me­gi­ne hem-de hä­zir­ki za­man be­la­rus di­li­niň ke­ma­la gel­me­gi­ne ýar­dam be­rip­dir.
XIV–XV asyr­lar­da be­la­rus ede­bi­ýa­ty žanr­la­ryň we gör­nüş­le­riň ozal­dan gel­ýän däp­le­ri­ne da­ýa­nyp, ösüş ga­zan­ýar. In­jil iş­jeň ýag­daý­da gö­çü­ri­lip ýa­zy­lyp­dyr. Ga­dy­my be­la­rus di­li­ne Gün­ba­tar Ýew­ro­pa ede­bi­ýa­ty­nyň mö­hüm ede­bi eser­le­ri ter­ji­me edi­lip­dir. Şol bir­wag­tyň özün­de be­la­rus ede­bi­ýa­ty­nyň özün­de hem düýp­li ösüş­ler bo­lup geç­ýär. Gün­ba­tar slaw­ýan se­ne ýaz­gy­la­ry­ny düz­me­giň ýö­rel­ge­le­ri­niň tä­si­ri as­tyn­da be­la­rus se­ne ýaz­gy­la­ry­nyň žan­ry emele gel­ýär. Ola­ryň has ir­ki­le­ri­niň ha­ta­ryn­da “Wagt­la­ýyn ýy­llaryň hekaýaty” atly ýyl ýazgylarynyň ter­ji­me­si­ni gör­kez­mek bo­lar. Be­la­rus hem-de be­la­rus-lit­wa ýyl ýaz­gy­la­ry­nyň esa­sy çeş­me­si bo­lup, beý­le­ki ga­dy­my rus ta­ry­hy eser­le­ri hyz­mat edip­dir.
XV asyr­da bu žan­ryň has meş­hur eser­le­ri ýa­zy­lyp­dyr. Bu eser­ler döw­le­tiň sy­ýa­sy bäh­bit­le­ri­ni go­ra­ma­ga gö­nük­di­ri­len apo­lo­gi­ýa­lar­dan yba­rat­dyr. Be­la­rus hal­ky­nyň yk­ba­ly­na güýç­li tä­sir eden eser­le­riň bi­ri hem “Aw­ram­ka­nyň ýyl ýaz­gy­la­ry­dyr”. Ýyl ýaz­gy­la­ry­ny düz­ýän­ler gys­ga we aý­dyň bo­lan öz­bo­luş­ly çe­per usul­la­ry iş­läp dü­züp­dir­ler. Şo­ňa gö­rä, ýyl ýaz­gy­la­ry di­ňe bir be­la­rus ta­ry­hyn­da däl, eý­sem, be­la­rus bel­let­ris­ti­ka­syn­da-da aý­ra­tyn äh­mi­ýe­te eýe bo­lup­dyr.
XIV–XV asyr­­da ga­dy­my rus ýa­zuw žanr­la­ry­na mah­sus bo­lan aý­ra­tyn­lyk­lar ösüş ga­zan­ýar. XIV asy­ryň ahyr­la­ryn­da “Ig­na­ti­ý Smol­ýa­ni­niň sy­ýa­ha­ty” at­ly meş­hur eser dö­re­dil­ýär. Gri­go­riý Samb­lak (1365-1419) Ki­rill Tu­rows­ki­niň baş­lan işi­ni do­wam et­di­rip­dir. Şeý­le hem XV asyr­da gah­ry­man­la­ry ta­ryp­la­ýan eser­ler peý­da bol­ýar. Kem-kem­den ozal­dan däp bo­lup gel­ýän gör­nüş­ler we žanr­lar tä­ze­çe çe­me­leş­me­ler bi­len ýe­ri­ni ça­lyş­ýar. Ede­bi­ýat has dün­ýe­wi keş­be eýe bo­lup, on­da ep-es­li de­re­je­de galkynyş we re­for­ma­tor­çy­lyk äheňleri du­ýul­ýar. XV asy­ryň ahyr­la­ryn­dan XVI asy­ryň baş­la­ry­na çen­li tä­ze bir keşp­dä­ki yn­san­per­wer me­de­ni­ýet ke­ma­la gel­ýär. Gün­do­gar slaw­ýan Gal­ky­ny­şy­nyň gör­nük­li we­ki­li Fran­sisk Sko­ri­na (1490–1551) bo­lup­dyr. Ol hal­kyň dür­li gat­lak­la­ryn­da so­wat­ly­ly­gy ýo­kar­lan­dyr­ma­ga ta­gal­la edip­dir. Onuň tag­ly­mat­la­ry XVI–XVII asy­rlaryň ýa­zy­jy­la­ry­na düýp­li tä­si­ri­ni ýe­ti­rip­dir.
Bu döw­rüň be­la­rus ede­bi­ýa­ty­nyň iň esa­sy aý­ra­tyn­ly­gy – onuň po­li­ling­wis­tik hä­si­ýe­ti­dir. Gün­do­gar slaw­ýan we Gün­ba­tar Ýew­ro­pa däp­le­ri­niň çat­ry­gyn­da ýü­ze çy­kan we di­niň tä­si­ri bi­len ösen bu me­de­ni­ýet be­la­rus, ga­dy­my slaw­ýan, lit­wa, pol­ýak we la­tyn me­de­ni gat­lak­la­ry­nyň öza­ra gat­na­şy­gy bi­len ta­pa­wut­lan­ýar. XVI asyr­dan ka­to­li­siz­miň ara­laş­ma­gy bi­len la­tyn di­li ýör­gün­li bo­lup baş­la­ýar. Be­la­rus, pol­ýak we lit­wa me­de­ni­ýe­ti­niň umu­my ede­bi eser­le­ri­niň ara­syn­da la­tyn­ça ýaz­ýan şa­hyr­la­ryň eser­le­ri peýda bolupdyr.
XVI–XVII asy­ryň ikin­ji ýa­ry­myn­da çe­kiş­me hä­si­ýet­li ede­bi­ýat ýo­ka­ry de­re­je­de ös­ýär. Şeýle eser­le­r çuň­ňur so­si­al-sy­ýa­sy maz­mu­na baý bo­lup, joş­gun­ly, tä­sir­li we aý­dyň dil­de be­ýan edi­lip­dir. Olar be­la­rus hal­ky­nyň me­de­ni mi­ra­sy bo­lup, dür­li ugur­la­ryň we­kil­le­ri ta­ra­pyn­dan dö­re­di­lip­dir. Bu döw­rüň dün­ýe­wi ede­bi­ýa­ty sil­la­bik goş­gy dü­züliş ul­ga­my­nyň döremegi bi­len ta­pa­wut­lan­ýar. Sil­la­bik şyg­ry­ýe­tiniň has giň­den ýaý­ran žan­ry epig­ramma žan­ry bo­lup­dyr. Bu ugur­da şa­hyr­la­ryň ara­syn­da esa­san hem, And­reý Rym­şa (1550–1595) öňe saý­lan­ýar.
Po­li­ling­wis­tik hä­si­ýet XVII- XVIII asy­ryň ede­bi­ýa­tyn­da aý­dyň ýü­ze çyk­ýar. Aw­tor­la­ryň ag­la­ba­sy pol­ýak, la­tyn we ga­dy­my slaw­ýan dil­le­rin­de ýa­zyp­dyr­lar. Iki dil­de ýa­zy­lan eser­ler (be­la­rus-uk­ra­in, be­la­rus-rus, be­la­rus-pol­ýak) peý­da bo­lup­dyr. Si­me­on Po­los­ki­niň (1629-1680) we And­reý Be­lo­bos­ki­niň dö­re­di­ji­li­gi bir­nä­çe slaw­ýan ede­bi­ýa­ty­na de­giş­li­dir. Be­la­rus we rus ede­bi­ýa­ty­nyň ýa­zy­jy­la­ry pol­ýak ede­bi­ýa­ty­nyň ýö­rel­ge­le­ri­nden nusga alypdyrlar.
XVII asy­ryň ikin­ji ýa­ry­myn­da XVIII asy­ryň bi­rin­ji ýa­ry­myn­da pol­ýak we uk­ra­in ara­çyl­ly­gyn­da şyg­ry­ýet we dra­ma­tur­gi­ýa mah­sus bo­lan ba­rok­ko usu­ly ýaý­rap­dyr. Ol ru­hy we dün­ýe­wi şyg­ry­ýet­de ýü­ze çyk­ýar. Şeýlelikde, ede­bi eser­le­riň ag­la­ba­sy pol­ýak­ça, la­tyn­ça we ga­dy­my slaw­ýan dil­le­rin­de ýa­zy­lyp­dyr.
XVIII asy­ryň ahyr­la­ryn­da, rus dil­li ede­bi­ýat ýo­ka­ry dep­gin­de ös­ýär. Şol dö­wür­de be­la­rus ede­bi­ýa­tyn­da çe­per we halk dö­re­di­ji­li­gi­ni ut­gaş­dyr­ýan žanr­lar ag­dyk­lyk ed­ýär. Şu­nuň ýa­ly me­ýil­ler XIX asy­ryň baş­la­ry­na çen­li sak­la­nyp­dyr. Şol döwürde W.P. Ra­wins­ki­niň (1786-1855) gy­zyk­ly eser­le­ri peý­da bol­ýar. Onuň poe­ma­la­ry mil­li dil­de ýa­zy­lan­ly­gy we wa­ka­la­ryň çe­per be­ýan edi­len­li­gi üçin ede­bi ýö­rel­geleriň soň­ky ösü­şi­ne düýp­li tä­si­ri­ni ýe­tir­ýär. Be­la­rus ede­bi­ýa­tyn­da has gör­nük­li ýazyjylaryň bi­ri hem XIX asyr­da ýa­şan Win­sent Du­nin Mar­sin­ke­wiç­dir (1808-1884). Ol öz eser­le­ri­ni be­la­rus, pol­ýak we rus dil­le­rin­de ýa­zyp­dyr. Şeý­le hem ol gül­kü­li be­la­rus ope­ra­la­ryň aw­to­ry­dyr. Onuň eser­le­ri şa­hy­ra­na hä­si­ýe­te eýe bo­lup, halk aý­dym­la­ry­na, na­kyl­la­ry­na we ata­lar söz­le­ri­ne baý­dyr.
Şol döw­rüň iş­jeň aw­tor­la­ry­nyň ha­ta­ryn­da Ýan Bar­şews­kiý (1794-1851), şa­hyr we folk­lor­çy Ýan Çe­çot (1796-1847), Art­ýom We­ri­go-Do­rews­kiý (1816-1884), wa­tan­sö­ýü­ji­lik­li şy­gyr­la­ryň aw­to­ry Win­sent Ko­ro­tyns­kiý (1831-1891), be­lo­rus-pol­ýak şa­hy­ry Wla­dis­law Sy­ro­koml­ýa (1823-1862) we Alek­sandr Ry­pins­kiý (1811-1900) da­gy bar.
XIX asy­ryň ahyr­la­ryn­da be­la­rus ede­bi­ýa­tyn­da mil­li gal­ky­nyş ug­run­da­ky güýç­li he­re­ket­ler dö­re­ýär. Bu he­re­ke­tiň şa­hy­ra­na jar­çy­sy Fran­sisk Bo­gu­şe­wiç (1840-1900) bo­lup­dyr. Ol eser­le­rin­de öz ene di­lin­den ýüz öwür­ýän hal­kyň he­läk­çi­li­ge uç­ra­ýan­dy­gy­ny bel­läp geç­ýär. Ýan­ka Lu­çi­na (1851-1897), Adam Gu­ri­no­wiç (1869-1894), me­mu­ar ýaz­ýan Al­gerd Abu­ho­wiç (1840-1898) da­gy Bo­gu­şe­wi­çiň dö­wür­deş­le­ri bo­lup­dyr. Bo­gu­şe­wi­çiň we onuň egin­deş­le­ri­niň ta­gal­la­la­ry ne­ti­je­sin­de, mil­li gal­ky­nyş he­re­ke­ti be­la­rus ede­bi­ýa­ty­nyň ge­le­jek­ki ösü­şi­niň iň esa­sy dö­re­di­ji­lik maz­mu­ny bol­ýar. XIX–XX asyr­la­ryň çäk­le­rin­de mil­li me­se­le­ler Ýan­ka Ku­pa­la (1882-1942) Ýa­kub Ko­las (1882-1956), Aloi­za Paş­ke­wiç (1876-1916) Ş. Ýad­wi­gin (1869-1922), Mak­sim Bog­da­no­wiç (1891-1917), Zmit­rok Býa­dul­ýa (1886-1941), Ales Ga­ru­n (1887-1920), Mak­sim Go­res­kiý (1893-1938) da­gy­nyň dö­re­di­ji­li­gin­de aý­ra­tyn orun eýe­läp­dir. Ola­ryň dö­re­di­ji­li­gi be­la­rus hal­ky­nyň köp ta­rap­ly dur­mu­şy­ny – ar­zuw­la­ry­ny, zäh­me­ti­ni we duý­gy- dü­şün­je­le­ri­ni bü­tin dün­ýä jar ed­ýär.
Be­la­rus ede­bi­ýa­ty 1920-nji ýyl­dan soň, güýç­li dep­gin bi­len ösüp baş­la­ýar. Be­la­rus­da köp san­ly ede­bi bi­le­le­şik­ler dö­re­di­lip baş­lan­ýar. Ede­bi­ýat­da gah­ry­man­çy­lyk we ro­man­ti­k me­ýil­ler aý­dyň ýü­ze çy­kyp, ol be­la­rus mil­le­ti­niň has-da kä­mil­leş­me­gin­de aý­ra­tyn äh­mi­ýe­te eýe bo­lup­dyr. Ýan­ka Ku­pa­la­nyň eser­le­rin­de ro­man­tik duý­gu­lar aý­dyň ýü­ze çyk­ýar. 1930-njy ýyl­lar­da be­la­rus ede­bi­ýa­tyn­da şol döw­re çen­li ýör­gün­li bol­ma­dyk ro­man žan­ry ösüp baş­la­ýar. 1941-1945-nji ýyllaryň ur­şy döwründe be­la­rus ede­bi­ýa­ty­nyň üs­ti möhüm eser­ler bi­len dol­du­ryl­ýar. Esa­san hem, aw­tor­lar be­la­ru­syň öň­den gel­ýän epi­ki poe­ma­la­rynyň žan­ry­ny saý­lap al­ýar­lar.
Uruş­dan soň­ky ýyl­lar­da Iwan Şam­ýa­kin (1921-2004), Iwan Me­lež (1921-1976), Wa­sil By­kow (1924-2003), Ales Ada­mo­wiç (1927-1994), Iwan Nau­men­ko (1925-2006), And­reý Ma­ka­ýo­nok (1920-1982) ýa­ly ýa­zy­jy­lar ede­bi­ýat meý­da­ny­na gelýärler. Esa­san hem, ge­çen asy­ryň 60-80-nji ýyl­la­ry­nyň ede­bi­ýa­ty pa­jar­lap ös­ýär. Bu dö­wür­de kys­sa­da uly üs­tün­lik­ler ga­za­nyl­ýar. W. By­ko­wyň we A. Ada­mo­wi­çiň har­by he­ka­ýa­la­ry meş­hur­lyk ga­zan­ýar.
I.Me­lež (“Bat­gada­ky adam­lar”, 1961, “How­puň de­mi”, 1965, “Syr­gyn­lar, dekabr” 1976), I. Şam­ýa­kin (“Aýa­da­ky ýü­rek” 1963, “At­lant­lar we ka­ria­ti­da­lar”, 1974, “Se­niň der­di­ňi ala­ýyn”, 1978), I. Nau­men­ko (“Ýol ug­run­da­ky sos­na”, 1962, “Sos­na­lar­da­ky ýel”, 1967, “Kyrk üçün­ji” 1973), Ý. Bryl­ (1917-2006) (“Guş­lar we hö­würt­ge”, 1963) ýa­ly aw­tor­la­ryň ro­man­la­ry kö­püň söý­gü­si­ni ga­za­nan eser­ler­dir. Şol dö­wür­ler­de W. Ko­rot­ke­wi­çiň (1930-1984) ta­ry­hy ro­man­la­ry S. Alek­si­ýe­wi­çiň (1948)res­mi­na­ma­la­ýyn – çe­per eser­le­ri, R. Bo­ro­du­li­niň (1935-2014) poe­ma­la­ry we A. Ma­ka­ýo­no­gyň pýe­sa­la­ry ýa­zyl­ýar.
Soň­ky ýyl­la­ryň ede­bi­ýa­tyn­da ga­la­pyn ta­ry­hy-so­si­al me­se­le­le­re ýyk­gyn edil­ýär. Olar­dan kys­sa­çy­lar­dan Hris­ti­na lýal­ko, Adam Glo­bus, Wla­di­mir Or­low, Wla­di­mir But­rom­eýew, şa­hyr­lar­dan Leo­nid Go­lu­bo­wiç, Leo­nid Dran­ko-Maýs­ýuk we Ales Pis­men­­kow da­gy has-da öňe saý­lan­ma­gy ba­şar­dy­lar.
Be­larus ýa­zy­jy­la­ryn­dan Swet­la­na Alek­si­ýe­wiç 2015-nji ýyl­da “Döw­rü­mi­ziň ýüz­be-ýüz bol­ýan me­se­le­le­ri bi­len bag­la­ny­şyk­ly köp ugur­ly eser­le­ri üçin” No­be­liň ede­bi­ýat bo­ýun­ça baý­ra­gy­na my­na­syp bol­dy. Swet­la­na Alek­si­ýe­wiç ta­ry­hy wa­ka­lar ba­ra­da ýa­zy­lan en­çe­me eser­le­riň aw­to­ry­dyr. Onuň ki­tap­la­ry dün­ýä­niň 20 di­li­ne ter­ji­me edi­lip, Ýew­ro­pa­da yzy­gi­der­li ne­şir edil­ýär. Ýa­zy­jy ze­nan çe­per-res­mi­na­ma kys­sa­nyň gör­nük­li us­sa­dy hök­mün­de uly ba­ha be­ril­ýär. Oky­jy­la­ryň ara­syn­da onuň meş­hur­ly­gy bü­tin dün­ýä­de gün­be-gün­den art­ýar.
Umu­man, soň­ky ýyl­lar­da be­la­rus ede­bi­ýa­ty­nyň uly ösüş­le­riň ýo­lu­na dü­şen­di­gi­ni bel­le­mek bo­lar.

Taý­ýar­lan
Ýe­gen­mäm­met Taý­ly­ýew,
“Za­man – Türk­me­nis­tan”.