Dünýä bileleşiginiň öňünde durýan möhüm wezipeleri çözmäge işjeň gatnaşýan Türkmenistan hormatly Prezidentimiziň nebitgaz pudagyny ösdürmek ugrunda alyp barýan üstünlikli syýasatynyň netijesinde, ýurdumyzyň halkara gaz bazaryndaky orny barha belende galýar. Türkmenistan baý uglewodorod serişdelerine eýe bolmak bilen, olary dünýä bileleşiginiň hyzmatynda ulanmaga uly ähmiýet berýär.
Ýurdumyzda bu pudagy ösdürmek babatda alnyp barylýan giň gerimli özgertmeler maksatnamalarynyň çäklerinde täze nebitgaz ýataklarynyň tapylmagy, olaryň senagat taýdan özleşdirilmegi, halkara ähmiýetli turba geçirijileriň çekilmegi babatda uly işler durmuşa geçirilýär. Mundan başga-da, türkmen tebigy gazynyň dünýäniň iri bazarlaryna iberilýän ugurlaryny diwersifikasiýalaşdyrmak boýunça anyk çäreler durmuşa geçirilýär.
Dünýäniň iri energetika döwletinde Türkmenistan–Owganystan–Pakistan–Hindistan (TOPH) transmilli gaz geçirijisiniň hem-de “Galkynyş” gaz känini senagat taýdan özleşdirmegiň üçünji nobatdaky desgalarynyň gurluşygyna badalga berilmegi, Gündogar-Günbatar gaz geçirijisiniň ulanmaga berilmegi, dünýäniň iň uzyn turba geçirijisi bolan Türkmenistan-Hytaý gaz geçirijisiniň täze şahalarynyň gurlup, ulanmaga berilmegi ýurdumyzyň halkara gaz bazaryndaky ornuna has-da berkeýändiginiň nobatdaky subutnamasydyr.
TOPH – PARAHATÇYLYGYŇ KEPILI
Hormatly Prezidentimiziň Birleşen Milletler Guramasynyň Baş Assambleýasynyň belent münberinden öňe sürýän halkara ähmiýetli başlangyçlary dünýä jemgyýetçiliginiň ýokary ykrarnamasyna eýe bolýar. Milli Liderimiziň ählumumy energetika howpsuzlygyny üpjün etmek babatdaky başlangyçlary esasynda BMG-niň Baş Assambleýasynyň ýörite Rezolýusiýalary kabul edilip, bu ugurda ençeme işler durmuşa geçirildi.
Gahryman Arkadagymyzyň parasatly ýolbaşçylygynda bu başlangyçlaryň iş ýüzünde durmuşa geçirilmegi babatda Türkmenistan-Owganystan-Pakistan-Hindistan (TOPH) transmilli gaz geçirijisiniň ähmiýeti uludyr. Tutuş dünýäde energetika howpsuzlygynyň üpjün edilmegi ählumumy durnukly ösüşiň strategik ugurlarynyň birine öwrüler.
Şonuň üçin parahatçylygyň hem-de durnukly ösüşiň kepili bolan TOPH gaz geçirijisiniň orny uludyr. Bu taslamany iş ýüzünde durmuşa geçirmek babatda geçen ýylyň dekabr aýynda ýurdumyzyň taryhyna altyn harplar bilen ýazyljak şanly dabaralaryň biri bolup geçdi.
TOPH barada gysgaça: – Mary welaýatynda TOPH gaz geçirijisiniň düýbi tutuldy we sebitiň iri taslamasynyň gurluşygyna başlandy.
– 2016-njy ýylyň 3-nji iýunynda hormatly Prezidentimiz Owganystanyň hem-de Pakistanyň çäklerinde TOPH gaz geçirijisiniň gurluşygynyň birinji tapgyryny maliýeleşdirmek üçin 45 milliondan gowrak dollar bölüp bermek hakynda Karara gol çekdi.
– Taslamanyň türkmen bölegindäki işleri 2018-nji ýylyň ahyrynda doly tamamlamak meýilleşdirilýär.
– TOPH-yň uzynlygy takmynan, 1814 kilometre barabar bolar. Şunda biziň ýurdumyzyň çäklerinden turba geçirijiniň 214 kilometri çekiler. Ol soňra Owganystanyň Hyrat we Kandagar, Pakistanyň çäkleri boýunça Kwetta we Multan şäherleriniň üstünden geçer hem-de Hindistanda Fazilka ilatly nokadyna baryp ýeter.
– Täze gaz geçirijiniň gurulmagy netijesinde, 12 müňe golaý goşmaça iş orunlary dörediler, bu bolsa ilatyň durmuş derejesiniň ýokarlanmagyna oňaýly täsir eder.
– Gaz geçirijiniň ýyllyk kuwwaty 33 milliard kub metre barabar bolar. Ýerüsti kömekçi düzümleri goşmak bilen, ony 2019-njy ýylyň dekabrynda ulanmaga tabşyrmak meýilleşdirilýär.
– Türkmen gazy Hindistanyň we Pakistanyň “mawy ýangyja” bolan barha artýan zerurlygyny üpjün etmäge kömek eder. Şol ýurtlarda 2030-njy ýyla çenli şeýle islegler iki esse artyp biler. Mundan başga-da, ol üstaşyr ýurt bolan Owganystanda energiýa serişdelerine bolan hemişelik gytçylygy azaldar.
– TOPH taslamasy durmuşa geçirilenden soň, Hindistan özüniň ilkinji transmilli gaz geçirijisine eýe bolar. Häzirki wagtda bu ýurt gazy suwuklandyrylan görnüşde satyn alýar we ony ýük gämileri arkaly iberýär.
– TOPH gaz geçirijisiniň gurluşygyny maliýeleşdirmäge gatnaşmaga meýilleri barada Aziýa ösüş bankynyň, Ýewropa abatlaýyş we ösüş bankynyň, Yslam ösüş bankynyň, Saud ösüş gaznasynyň hem-de Ýaponiýanyň Hökümetiniň wekilleri beýan etdiler.
DÜNÝÄNIŇ GURY ÝERDÄKI IŇ ULY GAZ KÄNLERINIŇ BIRI
— Türkmenistan ýangyç-energetika serişdelerine baý ýurt. Ýurdumyzyň çägindäki nebit we gaz känleri Türkmenistanyň energiýa bazaryndaky ornuny has-da belende galdyrdy.
— Mary welaýatynyň çägindäki “Galkynyş” gaz käni halkara garaşsyz bilermenleriň seljermelerine görä, dünýäniň gury ýerdäki gaz gorunyň möçberi boýunça 2-nji orunda durýandygy tassyklandy.
— Bilermenleriň deslapky hasaplamalaryna görä, bu ýerdäki tebigy gazyň möçberi 26 trillion 200 milliard kub metre barabardyr. Bu bolsa tebigy gazyň gorlary boýunça biziň ýurdumyzy dünýäde dördünji orna çykarýar.
— “Galkynyş” gaz känini toplumlaýyn özleşdirmäge 2009-njy ýylyň dekabr aýynda girişildi. Onuň birinji tapgyrynyň çäklerinde “Türkmengaz” döwlet konserni tarapyndan daşary ýurtly hyzmatdaşlar bilen bilelikde ýerine ýetirilen işleriň netijesinde bu ýerde ýylda 30 milliard kub metr harytlyk gazy öndürmäge mümkinçilik berýän desgalar toplumy guruldy.
— Häzir bu iri gaz känini özleşdirmegiň üçünji tapgyrynyň işleri gyzgalaňly alnyp barylýar. Bu gaz ýatagy köp sanly iri energetika geçirijileriň serişde binýady bolar.
“GÜNDOGAR-GÜNBATAR” GAZ GEÇIRIJISI
— 2015-nji ýylda ýurdumyzyň iri gaz känlerini bir bitewi gaz geçiriji ulgama birleşdiren “Gündogar-Günbatar” gaz geçirijisi ulanmaga berildi.
— Täze gaz geçiriji Mary welaýatyndaky “Şatlyk” gaz gysyjy stansiýasyndan Hazarýaka sebitindäki “Belek” gaz gysyjy stansiýasyna çenli çekildi. Onuň uzynlygy 800 kilometre golaýlaýar.
— Bu gaz geçirijiniň ýyllyk kuwwaty 30 milliard kub metr tebigy gazy ibermäge niýetlenip, onuň taslama bahasy 2 milliard 500 million amerikan dollaryndan hem geçýär.
— Bu çylşyrymly taslamanyň ýurdumyzyň kärhanalarynyň öz güýçleri bilen gurlandygyny bellemek has guwandyryjydyr. Gaz geçirijisiniň gurluşygy 2010-njy ýylyň maý aýynda başlandy.
— Täze gaz geçirijisi öz gözbaşyny Mary welaýatyndan alýar. Şol ýerde Döwletabat, Malaý, Ýaşlar ýaly iri gaz ýataklary şeýle hem gorlary boýunça dünýä ähmiýetine eýe bolan “Galkynyş” gaz käni ýerleşýär. Soňra ol Ahal we Balkan welaýatlarynyň çäginden geçýär.
ÝANGYÇ-ENERGETIKA TOPLUMY: DIWERSIFIKASIÝALAŞDYRMAGYŇ TÄZE TAPGYRY
— Ýurdumyzda ýangyç-energetika toplumyny diwersifikasiýa ýoly bilen özleşdirmek babatda uly işler alnyp barylýar. Bu ugurda gazhimiýa pudagy düýpli ösdürilýär. Bu pudagyň ösdürilmegi gazy gaýtadan işlemekden alynýan ýokary hilli önümleriň çykarylýan möçberini ýokarlandyrmaga, dünýä bazarlaryna iberilýän önümlerde olaryň paýyny artdyrmaga gönükdirilendir.
— Türkmenistanyň energetika strategiýasy üçin indi çig maly däl-de, eýsem, ylmy-tehniki ösüşiň soňky gazananlary, nebithimiýa pudagynyň kärhanalaryny tehniki taýdan enjamlaşdyrmagyň, täze gazy we nebiti gaýtadan işleýän önümçilikleri gurmagyň esasynda gaýtadan işlenen taýýar önümleri daşary ýurtlara ibermek ileri tutulýan ugur bolar.
— Türkmenbaşydaky nebiti gaýtadan işleýän zawodlar toplumy Merkezi Aziýada ýokary oktanly awtomobil benzinini, awiasiýa kerosinini, suw bilen arassalanan dizel ýangyjyny, nebit koksuny, tehniki ýaglary, suwuklandyrylan gazy iri öndürijä öwrüldi.
— Hazaryň kenarynda ýerleşen Gyýanly şäherçesinde ýylda 386 müň tonna polietilen hem-de 81 müň tonna polipropilen öndürmäge niýetlenen gazhimiýa toplumynyň gurluşygyna başlanyldy.
— Ahal welaýatynda, Owadandepede tebigy gazdan benzin öndürjek zawodyň gurluşygy alnyp barylýar. Iň täze tehnologiýalar bilen enjamlaşdyryljak kärhana her ýylda tebigy gazyň 1 milliard 782 million kub metrini gaýtadan işlär we Ýewro-5 ölçegleri boýunça iň ýokary ekologiýa talaplaryna laýyk gelýän A-92 görnüşli benziniň 600 müň tonnasyny çykarar.
— Himiýa senagaty hem tebigy gazy gaýtadan işlemegiň geljegi uly pudaklaryň biri bolup durýar. 2014-nji ýylyň oktýabrynda bahasy ABŞ-nyň 1 milliard dollaryndan gowrak bolan Mary şäherinde ammiak we karbamid öndürýän zawodlar toplumy ulanmaga tabşyryldy. Toplumyň kuwwaty ýylda ammiagyň 400müň tonnasyny hem-de karbamidiň 640 müň tonnasyny öndürmäge barabardyr.
— Balkan welaýatynyň Garabogaz şäherinde karbamid öndürjek zawodyň gurluşygy alnyp barylýar. Kärhananyň kuwwaty ýylda 1 million 155 müň tonna önüme barabar bolar.
