Dün­ýä yl­myn­da yz gal­dy­ran, Gün­do­garyň par­lak ýyl­dyz­la­ry­nyň bi­ri Se­ýit Ysma­ýyl Gür­gen­li düýp­li öw­re­nil­mä­ge my­na­syp alym­lar­dan­dyr. Ol Gür­gen­de dün­ýä in­se-de, özü­niň ma­ny­ly öm­rü­ni (ol 96 ýa­şap­dyr) Mary­da ge­çi­rip­dir. Ol Abu Aly Ibn Si­na­dan soň, ikin­ji orun­da­ky en­sik­lo­pe­dik alym luk­man­dyr. Te­bip­çi­lik iň ga­dy­my ylym­lar­yň biridir. Onuň düý­bü­ni tu­tan Gip­pok­rat­dyr, se­bä­bi ondan öň luk­man­çy­ly­ga de­giş­li ýa­zuw çeş­me­si ýok. Or­ta asyr­lar­da de­ňi-ta­ýy bol­ma­dyk alym luk­man Abu Aly Ibn Si­na özün­den ozal­ky­laryň iş­le­ri­ni öw­re­nip, ola­ryň kem­çi­li­klerini, üs­tün­lik­le­ri­ni sel­je­rip­dir. Şo­nuň üçin Ibn Si­nanyň “Luk­man­çy­lyk yl­my­nyň ka­nun­la­ry” at­ly dün­ýä meş­hur ki­ta­by Ýew­ro­pa­da soň­ky 500 ýy­lyň do­wa­myn­da okuw jaý­la­ryn­da bu ugurdan esa­sy gol­lan­ma bo­lup­dyr. Ýew­ro­pa­da onuň ady Awi­sen­na diý­lip tu­tul­ýar. Dog­ru­danam, Ibn Si­na­nyň ki­ta­by uly göw­rüm­li (4 jilt) bo­lup, çuň­ňur yl­my de­re­je­de ýa­zy­lyp­dyr. Kitap gel­jek­ki luk­man­la­ry okat­mak üçin ni­ýetle­ni­lip­dir. Ki­tap­da ke­se­liň dö­re­me­gi­ne se­bäp bol­ýan ýag­daý­lar, nä­sa­gyň be­de­nin­de bo­lup geç­ýän üýt­geş­me­ler, ola­ryň ösü­şi, nä­hoş­lu­gyň ala­mat­la­ry, ke­se­liň öňü­ni al­mak we be­jer­mek, syr­kaw­ly­gyň ne­ti­je­si we baş­ga­lar tes­wir­lenýär. Gür­gen­li­niň ki­ta­byn­da ýa­raw­syz­ly­gyň äh­li­si ba­ra­da gys­ga­jyk mag­lu­mat­lar be­ril­ýär. Şol dö­wür­de döw­let di­li bo­lan tür­ki di­li bi­len bir ha­tar­da, pars di­li hem ula­ny­lyp­dyr. Şo­nuň üçin Gür­gen­li­niň pars­ça ýa­zy­lan “Tebip­çi­li­giň ýan ki­ta­by” köp adam üçin düşnük­li hem el­ýe­ter­li bo­lup­dyr. On­dan ozal­ky ki­tap­lar, şol san­da Abu Ali Ibn Si­na­nyň “Lukman­çy­lyk yl­my­nyň ka­nun­la­ry” ese­ri­niň hem arap di­lin­de ýa­zy­lan­dy­gy üçin ony di­ňe bel­libel­li adam­lar peý­da­la­nyp­dyr. Dür­li çeş­me­ler­den bel­li bol­şu­na gö­rä, Gürgen­li je­mi 9 ki­tap ýa­zyp­dyr, em­ma bi­ziň döwrü­mi­ze ge­lip ýe­te­ni di­ňe onuň “Te­bip­çi­li­giň ýan ki­ta­by­dyr”. Ki­ta­byň bi­rin­ji bö­lü­mi sag­ly­gy go­ra­mak, ikin­ji­si dür­li dert­le­ri anyk­la­mak we be­jer­mek ba­ra­da­dyr. Meş­hur alym ke­sel­le­riň öňü­ni al­ma­gyň, ony dep eden­den has amat­ly­dygy­ny tek­rar­lap­dyr. Şeý­le hem meş­hur alym ho­wa­nyň gu­rak­ly­gy­nyň, çyg­ly­ly­gy­nyň, dymyk­ly­gy­nyň, aras­sa­ly­gy­nyň, ony tä­miz­läp dur­ma­gyň äh­mi­ýe­ti­ni nygtap­dyr. Pa­syl­la­ryň haý­sysyn­da nä­hi­li iý­mit­len­me­li­di­gi­ni, ha­çan gan al­dyr­ma­ly­dy­gy­ny, ýa­şal­ýan ýe­riň be­ýik, pes­de­di­gi­ni, de­ňiz ýa­ka­syn­da­dy­gy­ny, çöl­dedi­gi­ni, bag-bak­ja­ly­dy­gy­ny, şo­la­ryň aý­ra­tynlyk­la­ry­ny dü­şün­di­rip­dir. Egin-eşik geý­li­şi ba­ra­da­ky bö­lüm­çe­de olaryň ýy­ly (ýüň eginbaş), sal­kyn (ke­te­ni, ýü­pek ma­ta­lar), ara­lyk (pag­ta­dan) gör­nüş­ler­de bolma­ly­dy­gy­ny, irim­çik ma­ta­la­ryň de­ri ör­tü­giniň ga­ta­ma­gy­na ge­tir­ýän­di­gi­ni ýaň­zy­dyp­dyr. Na­har­lan­mak dog­ru­sunda­ky bö­lüm­de ýe­ňil, agyr, aram iý­mit­ler ba­ra­da aý­dyp, nä­hi­li häsi­ýet­li nä­sag­la­ryň nä­me iý­me­li­di­gi­ne ün­si çekip­dir. Na­har­dan soň, ýat­man, ge­zim et­me­lidi­gi­ni, onuň äh­mi­ýe­ti­ni dü­şün­di­rip­dir. Alym suw iç­mek ba­ra­da du­rup ge­çen­de, onuň fi­zi­ki hem-de aras­sa­ly­gy­nyň hä­si­ýet­le­rini aý­dyň­laş­dyr­ýar. Gyz­gyn na­har­dan soň, sowuk suw iç­me­li däl­di­gi­ni, onuň örän zy­ýan­lydy­gy­ny tek­rar­la­ýar. Alym uky hak­da: “Köp ýat­ma­gy en­dik edinen adam­lar bu ýa­ra­maz hä­si­ýe­tin­den el çek­me­li­dir­ler. Gün­diz­ki uky hiç wagt gi­je­ki uky­nyň ýe­ri­ni tut­ma­ýar we ol ýa­ta­ga­nyň ýüzü­ni sa­rald­ýar. Üz­nük­siz, bir­meň­zeş gaý­talan­ýan ses­ler, su­wuň we go­laý­da­ky suw degir­me­ni­niň se­si uky­ňy tut­dur­ýar, ýa­daw­ly­gy we ar­gyn­ly­gy dep ed­ýär” di­ýip ýaz­ýar. Ke­sel­ler ha­kyn­da­ky ýaz­gy­lar­da ola­ryň alamat­la­ry gys­ga­ça tes­wir­len­ýär hem-de ola­ryň be­je­ri­li­şi dü­şün­di­ril­ýär. Bu ba­bat­da, dür­li otla­ry, ýag­la­ry ga­ryp, çyl­şy­rym­ly der­man­lyk seriş­de­le­ri­ni taý­ýar­la­ma­gyň usul­la­ry ün­del­ýär. Dert­li adam­la­ra mel­hem ýa­sa­mak üçin derman­lyk ösüm­lik­le­riň müň­ler­çe­si­niň tu­tuş ýyly ýa­za meň­zeş gök säh­ra­ly eziz Di­ýa­ry­my­zyň dag-dü­zün­de ju­da kän­di­gi hem­me­le­re mälim­dir. Alym, luk­man Pre­zi­den­ti­miziň en­çeme jilt­den yba­rat, da­şa­ry ýurt­la­ryň dil­le­ri­niň bir­nä­çe­si­ne ter­ji­me edi­len, dün­ýä yl­my­nyň yk­rar­yýe­ti­ne eýe bo­lan “Türk­me­nis­ta­nyň derman­lyk ösüm­lik­le­ri” ki­tap­la­ry ýo­kar­da aý­dan pi­ki­ri­mi­zi do­ly su­but et­di. Bag­ty­ýar za­mana­myz­da çuň­ňur yl­my de­re­je­de ýa­zy­lan bu ki­tap­lar di­ňe bir luk­man­la­ry­my­zyň ýan ki­taby­na öw­rül­mek bi­len çäk­len­män, müň­ler­çe oky­jy­la­ry­my­zyň öý ki­tap­ha­na­la­ryn­da-da müdi­mi­lik orun al­dy. Çün­ki, tej­ri­be­li luk­man Prezi­den­ti­miz par­lak türk­men gü­ne­şi­niň as­tyn­da ýe­ti­şen, eko­lo­gik taý­dan iň aras­sa ösüm­lik­lerden der­man ýa­sa­ma­gyň iň sa­da­ja ýol­la­ry­ny sal­gy ber­ýär. Biz go­ja ta­ry­hy­myz­da­ky meş­hur alym­lary­my­zyň is­leg-ar­zuw­la­ry­ny bu aja­ýyp za­mana­myz­da aň­ry­ýa­ny bi­len dur­mu­şa ge­çi­rýän Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­my­za he­mi­şe uly ro­waçlyk­la­ry ar­zuw ed­ýä­ris!

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА