Be­ýik ýü­pek ýo­ly Hy­ta­ýy Alyn­ky Azi­ýa we Ýew­ro­pa bi­len bag­la­nyş­dyr­ýan söw­da ker­wen ýo­lu­dyr. Hy­ta­ýyň da­şa­ry ýurt­la­ra çy­kar­ýan ha­ryt­la­ry di­ňe bir ýü­pek ma­ta bol­man­dyr. Olar da­şa­ry ýurt­la­ra çaý, far­for önümlerini, be­zeg üçin bo­ýag, ka­gyz önüm­le­ri­ni hem çy­ka­ryp­dyr­lar. Bu ha­ryt­lar Ýew­ro­pa­nyň ba­zar­la­ryn­da örän geç­gin­li bolupdyr. Ýö­ne Hy­ta­ýyň esa­sy ha­ryt­la­ry­nyň ýü­pek­di­gi­ni na­za­ra alyp, bu söw­da ýo­lu­na “Be­ýik Ýü­pek ýo­ly” di­ýip at be­rip­dir­ler. Hy­taý­ly­lar 5 müň ýyl mun­dan ozal, ýü­pek gur­çugyn­dan ýü­pek al­ma­gyň usu­ly­ny ta­pyp­dyr­lar. Ro­wa­ýat­la­ra gö­rä, il­kin­ji ýü­pe­giň al­ny­şy im­pe­ra­toryň aýaly Si Ling Çi bi­len bag­ly­dyr. Ol çaý içip otyr­ka, kä­se­si­ne agaç­dan ýü­pek gur­çu­gy­nyň pi­le­si ga­çyp­dyr. Ha­çan-da, ol kä­se­den çy­kar­jak bo­lup pi­lä­ni çe­ken­de ýü­pek sa­pa­gy çö­zü­lip baş­lap­dyr we il­kin­ji ge­zek ýü­pe­giň al­nyş usu­ly­nyň üs­ti açy­lyp­dyr.
Bu söw­da ýo­lu­nyň baş­lan­gy­jy hy­taý tä­ji­ri, sy­ýa­hat­çy Sžan Szýa­nyň ady bi­len bag­la­ny­şyk­ly bo­lup­dyr. B.e.öň II asyr­da ol Mer­ke­zi Azi­ýa sy­ýa­hat edip­dir. Hy­taý tä­jir­le­ri öz ha­ryt­la­ry­ny Mer­ke­zi Azi­ýa­nyň ba­zar­ly şä­her­le­ri bo­lan Bu­ha­ra­da, Amul­da, Ho­rezm­de, Merw­de we beý­le­ki şä­her­ler­de ýer­läp­dir­ler. Ýer­li tä­jir­ler bol­sa, ha­ryt­la­ry Sir­iýa, Mü­sü­re, Wi­zan­ti­ýa ýe­ti­rip­dir­ler. Hy­taý söw­da­gär­le­ri Mer­ke­zi Azi­ýa­dan owa­dan, ýyn­dam at­la­ry, üzüm nahallaryny, ýo­run­ja we pag­ta to­hum­la­ry­ny alyp gi­dip­dir­ler.
Şol dö­wür­de ýü­pek ma­ta­sy­nyň ta­ýýar­lany­şy­nyň sy­ry ýew­ro­pa­ly­la­ra bel­li bol­man­dyr. Hy­taý­ly­lar bol­sa, ony örän giz­lin sak­lap­dyr­lar. Hy­taý­ly­lar ýü­pe­gi ön­dür­me­giň usu­ly­ny köp asyr­lap giz­lin sak­lan bol­sa­lar­-da, Mer­ke­zi Azi­ýa we Or­ta­ýer deň­zi­niň ke­nar­ýa­ka ýurt­la­ry­na ýü­pek­çi­lik dür­li ýol­lar bi­len ýaý­rap­dyr. B.e.öň VI asy­ryň 50-nji ýyl­la­ryn­da Wi­zan­ti­ýa­nyň im­pe­ra­to­ry Ýus­ti­ni­an I do­lan­dyran ýyl­la­ryn­da wi­zan­ti­ýaly sy­ýa­hat­çy­la­r Hy­taý­dan öz ha­sa­la­ry­nyň içi­ni kö­wüp, ýü­pek gur­çuk­la­ry­nyň to­hu­my­ny giz­lin­lik­de alyp gaý­dyp­dyr­lar. Şon­dan soň Wi­zan­ti­ýa­da hem ýü­pek ön­dü­ri­lip baş­lanyp­dyr. Be­ýik Ýü­pek ýo­lu­nyň bir­nä­çe şa­ha­la­ry bo­lup, olar dün­ýä­niň dür­li kün­je­gi­ne uza­lyp­dyr. Ola­ryň bi­ri Ow­ga­nys­ta­nyň üs­ti bi­len Hin­dis­ta­na gi­den bol­sa, beý­le­ki­si Wol­ga der­ýa­sy­nyň üs­ti bi­len Gün­do­gar Ýew­ro­pa ýurt­la­ry­na gi­dip­dir. Bu ýü­pek ýo­ly bi­len Hy­ta­ýyň, Hin­dis­ta­nyň, şol san­da Mer­ke­zi Azi­ýa­nyň ha­ryt­la­ry­ hem ga­dy­my rus şä­her­le­ri­ne – Ki­ýe­we, Now­go­ra­da, Mosk­wa el­ti­lip­dir. Ga­dy­my dö­wür­de Be­ýik Ýü­pek ýo­ly hal­ka­ra söw­da gat­na­şyk­la­ry­nyň ös­me­gin­de mö­hüm äh­mi­ýe­te eýe bo­lup­dyr.
Be­ýik Ýü­pek ýo­ly ýurt­la­ryň we halk­la­ryň öza­ra gat­na­şy­gy­nyň ös­me­gi­ne hem ýar­dam edip­dir. B.e.öň­ki II-I asyr­lar­da Ýü­pek ýo­lu­nyň ug­run­da uly we kuw­wat­ly Par­fi­ýa döw­le­ti ýer­le­şip­dir. Söw­da ýo­lu­nyň Par­fi­ýa döw­le­tin­den geç­me­gi Rim bi­len Hy­ta­ýyň ara­ly­gyn­da ker­wen ýol­la­ry­nyň üs­tün­den aga­lyk et­me­gi­ne müm­kin­çi­lik be­rip­dir.Par­fi­ýa tä­jir­le­ri di­ňe bir Hy­taý ha­ryt­la­ry­ny sa­tyn al­mak ýa-da ony Gün­ba­tar ýurt­la­ry­na äkit­mek bi­len meş­gul bol­man, eý­sem, öz ha­ryt­la­ry­ny hem sa­typ­dyr­lar. Par­fi­ýaly tä­jir­le­r öz ha­ryt­la­ry­ny si­ri­ýa­ly, gre­si­ýa­ly, rim­li we beý­le­ki ýew­ro­pa­ly tä­jir­le­re sat­ýan eken­ler. Par­fi­ýa ker­wen­le­ri Gün­ba­tar­da Si­ri­ýa, Er­me­nis­ta­na, Pa­les­ti­na we Mü­sü­re çen­li ba­ryp ýe­tip­dir. Bu dö­wür­de Türk­me­nis­ta­nyň çägin­dä­ki şä­her­ler hem söw­da ýol­la­ryn­da ýer­le­şip, uly äh­mi­ýe­te eýe bo­lup­dyr.
Amy­der­ýa­nyň ke­na­ryn­da ýer­le­şen Amul (Türk­me­na­bat) şä­he­ri söw­da mer­kez­le­ri­niň bi­ri­ne öw­rü­lip­dir. Bu ýer­den bir ýol Ow­ga­nys­ta­na we Hin­dis­ta­na, beý­le­ki­si Ho­re­z­me, ýe­ne bir ýol bol­sa, Mer­we ge­çip­dir. Merw şä­he­ri şol dö­wür­le­rde hem ýü­pek ma­ta­la­ry, ýü­pek ha­ly­la­ry bi­len dün­ýä­de meş­hur­lyk ga­za­nyp­dyr. Merw­den ker­wen ýol­la­ry Hy­ra­da (Ow­ga­nys­ta­na), Kö­ne­ür­gen­je, Ni­şa­pu­ra uzap­dyr. Merw­den Gü­nor­ta gaý­dan ker­wen ýo­ly Sa­ra­h­sa, Aby­wer­de (Ka­ka et­ra­by­na) ge­lip­dir. Şol ýer­den ýol ýe­ne ikä bö­lü­nip, bi­ri Ni­şa­pu­ra, bi­ri­ Et­rek-Gür­gen se­bit­le­ri­ne ara­la­şyp, De­his­ta­nyň we Gür­ge­niň üs­ti bi­len Ha­zar deň­zi­niň gü­nor­ta-gün­do­gar ke­nar­la­ry bi­len arap ýurt­la­ry­na ara­la­şyp­dyr. De­his­tan Gü­nor­ta-gün­ba­tar Türk­me­nis­ta­nyň uly yk­dy­sa­dy, söw­da hü­när­ment­çi­lik we me­de­ni mer­kez­le­ri­niň bi­ri bo­lup­dyr.
Be­ýik Ýü­pek ýo­lu­nyň ug­run­da­ky iň uly şä­her­le­riň bi­ri­de Ür­genç – hä­zir­ki Kö­ne­ür­gen­jiň ýe­rin­de ýer­le­şen ga­dy­my şä­her­dir. Ür­genç di­ňe or­ta Gün­do­gar ýurt­la­ry bi­len däl, eý­sem, Ýew­ro­pa­nyň bir­nä­çe şä­her­le­ri bi­len söw­da me­de­ni gat­na­şyk­lar­da bo­lup­dyr. Ar­heo­log­lar Kö­ne­ür­genç­de ýa­sa­lan gap-gaç­la­ry Rus­si­ýa­nyň Now­go­rod şä­he­rin­den ta­pyp­dyr­lar. Şeý­le­lik­de, Be­ýik Ýü­pek ýo­lu­nyň ep-es­li bö­le­gi Türk­me­nis­ta­nyň ga­dy­my top­ra­gy­nyň üs­tün­den ge­çip­dir. IV-VII asyr­lar­dan baş­lap, bu hal­ka­ra ýü­pek söw­da­sy ýurt­la­ryň ara­syn­da sy­ýa­sy-yk­dy­sa­dy gat­na­şyk­la­ryň ös­me­gin­de, dün­ýä­niň halk­la­ry­ny bir-bi­ri­ne ýa­kyn­laş­dyr­mak­da, halk­la­ryň, ýurt­la­ryň baý­laş­ma­gy­na, ola­ryň me­de­ni taý­dan ýo­ka­ry gö­te­ril­me­gi­ne uly tä­sir edip­dir.
Be­ýik Ýü­pek ýo­lu­nyň şeý­le uly ta­ry­hy äh­mi­ýe­ti­ni na­za­ra alyp, ÝU­NES­KO-nyň ka­ra­ry bi­len “Be­ýik Ýü­pek ýo­ly – gep­le­şik­ler ýo­ly” di­ýen at bi­len dö­re­di­len Hal­ka­ra yl­my-göz­leg to­pa­ry Türk­me­nis­tan­da 1989-1991-nji ýyl­lar­da iş­le­di­ler. Olar di­ňe bir ga­dy­my me­den­iýe­ti öw­ren­mek bi­len çäk­len­män, eý­sem, bu ýo­ly di­kelt­me­giň me­se­le­le­ri­ni hem mas­la­hat­laş­dy­lar. Ber­ka­rar döw­le­ti­mi­ziň bag­ty­ýar­lyk döw­rün­de hormatly Prezidentimiziň baştutanlygynda Gün­do­gar bi­len Gün­ba­ta­ryň, De­mir­ga­zyk bi­len Gü­nor­ta­nyň ara­ly­gyn­da sy­ýa­sy, yk­dy­sa­dy, me­de­ni gat­na­şyk­la­ry ös­dür­mek üçin de­mir we ga­ra ýol­lar gur­lup, Be­ýik Ýü­pek ýo­ly gaý­ta­dan di­kel­dil­ýär.

Gül­hu­mar Ho­jah­me­to­wa,
Türk­me­nis­ta­nyň Ag­rar par­ti­ýa­sy­nyň
Da­şo­guz we­la­ýa­ty­nyň Kö­ne­ür­genç
et­rap ko­mi­te­ti­niň hü­när­me­ni.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА