Ha­ly­pa ýo­ly – ha­lal­lyk ýo­ly

Ir döwürler Mollanepes adyndaky Türkmen döwlet akademiki drama teatrynyň sahnasyndan düşmän gelen B.Amanowyň eseri esasynda sahnalaşdyrylan “Mollanepes” spektaklyndaky baş keşp bolan Mollanepesiň keşbini 25 ýyldan gowrak wagtlap janlandyryp gelen, Türkmenistanyň halk artisti Nurmuhammet Keşikow bilen söhbetdeş bolup, onuň döredijilik ýoly bilen tanyşmagy makul bildik.

Ge­çen asy­ryň 70-nji ýyl­la­ryn­da, mek­dep­de oka­ýar­kam, ar­tist bol­mak hö­we­si dö­räp­di. Me­ni, esa­san hem, şol wagt­ky Mol­la­ne­pes adyn­da­ky Türk­men döwlet aka­de­mi­ki dra­ma te­at­ry­nyň sah­na­syn­da gör­ke­zil­ýän spek­takl­lar özü­ne çek­ýär­di. Ma­ňa Mol­la­ne­pes spek­tak­lyn­da­ky baş keş­bi jan­lan­dyr­ýan ar­tis­t has-da ýa­ra­ýar­dy. Men bu ar­tis­tiň beý­le­ki spek­takl­la­ryn­da­ky keşp­le­ri­ni hem gör­ýär­dim. Em­ma Mol­la­ne­pe­si Nur­mu­ham­met ha­ly­pa­nyň, Bos­san­tä­ji bol­sa Türk­me­nis­ta­nyň halk ar­tis­ti Ýe­li­za­we­ta Ga­ra­ýe­wa­nyň jan­lan­dy­ryş­la­ry, sah­na­da ed­ýän he­re­ket­le­ri me­niň hä­li-hä­zir­le­rem göz öňüm­den gi­de­nok. Bu bol­sa şol ar­tist­le­riň nä de­re­je­de us­sat­ly­gyn­dan ha­bar ber­ýär.
Şeý­le­lik bi­len men Me­de­ni­ýet ins­ti­tu­ty­nyň dra­ma te­at­ry­nyň re­žiss­ýo­ry bö­lü­mi­ne oku­wa gir­dim. Şol ýer­de-de ça­ga­lyk­dan eden ar­zu­wy­ma ýe­ten ýa­ly bol­dym. Çün­ki bi­ziň to­pa­ry­my­zy akt­ýor us­sat­ly­gy sa­pa­gyn­dan Nur­mu­ham­met Ke­şi­kow okad­ýar­dy. Yk­ba­lyň ma­ňa eçi­len bu sow­ga­dy­na men haý­ran ga­lyp­dym. Ol dur­muş­da-da edil sah­na­da­ky ýa­ly me­de­ni­ýet­li, sy­pa­ýy adam eken. Şeý­dip, me­niň ha­ly­pa bi­len ýa­kyn­dan ta­nyş­ly­gym baş­la­nyp­dy.
Nur­mu­ham­met Ke­şi­kow 1939-njy ýyl­da Aş­ga­ba­dyň öň­ki Ga­ra­da­mak oba­syn­da gul­luk­çy­nyň maş­ga­la­syn­da dün­ýä in­ýär. Or­ta bi­li­mi Aş­ga­ba­dyň öň­ki 7-nji, hä­zir­ki 26-njy or­ta mek­de­bin­de al­ýar. Ol mek­dep­de he­re­ket ed­ýän dra­ma gur­na­gy­na gat­na­şyp bir­nä­çe sah­na oýun­la­ryn­da­ky keşp­le­ri jan­lan­dyr­ma­ga baş­la­ýar. Mek­dep­den boş wagt­la­ry Aş­ga­bat­da­ky öň­ki Pio­ner­ler köş­gü­ne gat­nap, ol ýer­de he­re­ket ed­ýän dra­ma gur­na­gy­na gat­nap çy­kyş eder eken. Şol ýer­de bel­li sa­zan­da Bä­şim Lal­la­kow­dan du­tar­da saz çal­ma­gy we aý­dym aýt­ma­gy hem öw­ren­ýär. Nur­mu­ham­met okuw­dan boş wagt­la­ry Aş­ga­ba­dyň teatr­la­ryn­da gör­ke­zil­ýän spek­takl­la­ra yzy­gi­der­li to­ma­şa eder eken. Yk­bal ony or­ta mek­de­bi ta­mam­lan­soň 1958-nji ýyl­da Mosk­wa­nyň Lu­na­çars­kiý adyn­da­ky döw­let teatr sun­ga­ty ins­ti­tu­ty­nyň dra­ma te­at­ry­nyň re­žiss­ýo­ry bö­lü­mi­ne ge­tir­ýär. Ol us­sat mu­gal­lym, pro­fes­sor B.W. Bi­bi­kow­dan tä­lim al­yp, akt­ýor­çy­lyk sun­ga­ty­nyň in­çe til­sim­le­ri­ni iç­gin öz­leş­dir­ýär.
Nur­mu­ham­met ins­ti­tut­da okan döw­rün­de iki sa­ny keş­bi, ýag­ny dra­ma­turg R. Muh­ta­ro­wyň “Tä­sin te­bi­bin­de” Ta­hy­ryň, ýa­zy­jy A. Kor­neý­çu­gyň “Ka­li­na jeň­ňel­li­gin­de” at­ly pý­e­sa­syn­da bol­sa Wa­si­liý Kry­myň keşp­le­ri­ni us­sat­lar­ça dö­re­dip, ta­lyp­laň iş­le­ri­ni gör­mä­ge Aş­ga­bat­dan ba­ran us­sat re­žiss­ýor Maş­dy Gul­mäm­me­do­wyň ta­ma­sy­ny öde­ýär. Maş­dy aga şon­da Nur­mu­ham­me­di Mol­la­ne­pes te­at­ry­na işe ka­bul et­me­li di­ýen ne­ti­jä ge­lip­dir. Bu bol­sa ha­ly­pa re­žiss­ýor to­pa­ryn­dan gel­jek­ki sah­na us­sa­dy­na ber­len uly ba­ha­dy. Şeý­dip, ol 1963-nji ýyl­da ýo­ka­ry oku­wy ta­mam­lap, teatr­da işe baş­la­ýar. Oňa te­at­ryň sah­na­syn­da il­kin­ji ge­zek ýa­zy­jy Bek­sol­tan Ja­ky­ýe­wyň “Ata­nyň tak­dy­ry” at­ly sah­na oý­nun­da baş gah­ry­man Ýe­ňiş­be­giň keş­bi­ni jan­lan­dyr­ma­gy ynan­ýar­lar.
Bu keş­bi jan­lan­dyr­ma­gyň nä­dip öz pa­ýy­na dü­şen­di­gi­ni ol şeý­le dü­şün­dir­di:
— Men ýa­ňy te­at­ra ge­len gün­le­rim­de “Ata­nyň tak­dy­ry” at­ly sah­na oý­ny dört aý­lap iş­le­ni­lip te­at­ryň Çe­per­çi­lik Ge­ňe­şi­ne tab­şy­ry­lyp, bu­ gün-er­te hal­ka gör­kez­il­me­li eken. Em­ma Ýe­ňiş­be­giň keş­bin­de çy­kyş et­me­li ar­tis­t duý­dan­syz ýag­daý­da gul­lu­ga ça­gyr­yl­ýar­. Ýe­ňiş­be­giň bol­sa aýt­ma­ly söz­le­ri kän. Iki gü­nüň için­de ony kim öz­leş­di­rip bi­ler, kim ba­şa­rar. Ar­tist göz­le­ýär­ler, hiç kim ba­şa­ra­nok. Ahy­ryn­da ma­ňa ha­ýyş et­di­ler. Me­nem ola­ryň ta­la­by­ny öde­jek bo­lup keş­bi iki gü­nüň için­de öz­leş­dir­dim. Mu­ňa ha­ly­pa­lar D. Ora­ýe­wiň, A. Dur­dy­ýe­wiň, A. Gul­mäm­me­do­wyň, N. Sö­ýü­no­wa­nyň, B. Ama­no­wyň gol­da­wy, yh­la­sy, er­jel­li­gi ýar­dam et­di.
Nur­mu­ham­met aga­nyň teatr­da iş­län döw­ri sah­na­da jan­lan­dy­ran ulu­ly-ki­çi­li keşp­le­ri­niň hem­me­si­ni bir pur­sat­da ag­zap geç­mek müm­kin däl. Ha­ly­pa ar­tist di­ňe bir yşk mül­kü­niň şa­sy Mol­la­ne­pe­siň keş­bin­de te­at­ryň sah­na­syn­da 25 ýyl­lap çy­kyş edip­dir. Te­at­ryň sah­na­syn­da ha­ly­pa­nyň ze­hi­ni dür­li keşp­lerdä­ki hä­si­ýet­le­riň üs­ti bi­len açyl­ýar. Ola­ryň ara­syn­da “Yk­bal­da­ky” Dur­dy­nyň, “Otu­zyn­jy ýyl­lar­da­ky” Be­gen­jiň, “Keý­mir kör­dä­ki” Aý­ly Ba­ty­ryň, “Hüýr­luk­ga–Hem­ra­da­ky” Hem­ra­nyň, “Gyz sal­gy­dyn­da­ky” My­ra­dyň, “Der­ňew­çi­dä­ki” Mi­şa­nyň, “Ge­lin­le­riň goz­ga­la­ňyn­da­ky” As­ke­riň, “Ha­nu­ma­da­ky” Ako­pyň, “Aý tu­tu­lan gi­je­sin­dä­ki” Der­wi­şiň, “Zöh­re we Ta­hyr­da­ky” Ta­hy­ryň, “Mol­la­ne­pes­dä­ki” Mol­la­ne­pe­siň, An­na­ber­di Aga­ba­ýe­wiň pýe­sa­sy esa­syn­da sah­na­laş­dy­ry­lan “Bir gör­len ta­nyş­da­ky” Şe­rip Ta­ga­n ýa­ly sah­na gah­ry­man­la­ry teatr muş­dak­la­ry­my­zyň ýü­rek­le­rin­de orun alan keşp­ler­dir. Ha­ly­pa ar­tis­tiň “Bir gör­len ta­nyş” oý­nun­da jan­lan­dy­ran Şe­rip Ta­ga­ny me­niň hiç ha­çan ýa­dym­dan çyk­maz. Bu sah­na oý­ny bi­len te­at­ryň dö­re­di­ji­lik to­pa­ry et­rap­la­ryň bi­rin­de iş sa­pa­ryn­da bo­lup, oba adam­la­ry­nyň öňün­de çy­kyş edip bo­lan­la­ryn­dan soň, ha­ly­pa­nyň ýa­ra­maz gy­lyk­ly, bet päl­li Şe­rip Ta­ga­nyň keş­bi­ni us­sat­lar­ça dö­re­den­li­gi üçin sa­da oba og­lan­la­ry­nyň bir­nä­çe­si oýun­da­ky wa­ka­la­ra çyn­dyr öý­düp, oýun gu­ta­ran­dan soň, on­dan ar al­mak üçin hy­ýal­la­nyp­dyr­lar. Jan­lan­dyr­ýan keş­bi­ni şo­nuň ýa­ly ynan­dy­ry­jy edip to­ma­şa­ça ýe­ti­rip bil­mek diňe ze­hin­le­re ba­şard­ýar. Şo­nuň üçin bol­sa ge­rek ýur­du­my­zyň sun­gat iş­gär­le­ri köp­le­riň ha­ly­pa­sy, sah­na us­sa­dy, akt­ýor hem re­žiss­ýor, pe­da­gog Nur­mu­ham­met Ke­şi­ko­wa sah­na sun­ga­ty­nyň ker­wen­ba­şy­sy hök­mün­de uly sar­pa goý­ýar­lar. Ha­ly­pa türk­men te­at­ry­nyň ägirt­le­ri A. Gul­mäm­me­dow, M. Gul­mäm­me­dow, B. Ama­now, M. Çer­ke­zow, S. My­ra­do­wa, S. Ata­ýe­wa ýa­ly sah­na us­sat­la­ry gol­daw be­rip­dir­ler.
N. Ke­şi­kow dür­li ýyl­lar­da, dür­li ýer­ler­de zäh­met çek­mek bi­len, Ma­ry­nyň Ke­mi­ne, Da­şo­gu­zyň An­da­lyp, Aş­ga­ba­dyň öň­ki Ýaş to­ma­şa­çy­lar, öň­ki Mag­tym­gu­ly­nyň ady­ny gö­te­ren ope­ra we ba­let hem-de Türk­men döw­let gur­jak te­at­ryn­da zäh­met çek­ýär. Şo­nuň ýa­ly-da us­sat ha­ly­pa dür­li ýyl­lar­da Türk­men te­le­wi­de­ni­ýe­sin­de, “Türk­men­film” ki­nos­tu­di­ýa­syn­da hem özü­niň ýi­ti ze­hi­ni­ni, ukyp-ba­şar­ny­gy­ny açyp gör­kez­ýär.
Nur­mu­ham­met ha­ly­pa te­at­r­da iş­län­de esa­sy işi­niň da­şyn­dan te­at­ryň ýa­nyn­da he­re­ket eden teatr stu­di­ýa­da mu­gal­lym­çy­ly­k hem ed­ýär. Ol stu­di­ýa­nyň okuw mü­di­ri we­zi­pe­sin­de hem iş­le­ýär. Şon­dan soň ha­ly­pa öň­ki Türk­men döw­let pe­da­go­gik sun­gat ins­ti­tu­ty­nyň akt­ýor­la­ry taý­ýar­la­ýan bö­lü­min­e işe ça­gy­ryl­ýar. 1992-nji ýyl­dan bä­ri bol­sa, Nur­mu­ham­met Ke­şi­kow Türk­men döw­let me­de­ni­ýet ins­ti­tu­tyn­da iş­läp gel­ýär. Bu ýer­de ol il­ki ka­fed­ra mü­di­ri, soň fa­kul­te­tiň de­ka­ny we­zi­pe­le­rin­de iş­le­ýär. Ýo­ka­ry tej­ri­be­li pe­da­gog ýüz­den gow­rak ta­ly­ba öz akt­ýor­çy­lyk us­sat­ly­gy­nyň in­çe til­sim­le­ri­ni öw­red­ýär. Ol mu­gal­lym­çy­lyk kä­ri­ne-de özü­niň uly go­şan­dy­ny goş­ýar. Ha­ly­pa­nyň şu gün­ki gü­ne çen­li sun­gat ýo­lu­na ata­ran ta­lyp­la­ry­nyň sa­ny 150-den hem geç­ýär. Şo­la­ryň için­de ýur­du­my­za bel­li ar­tist­ler, teatr we ki­no akt­ýor­la­ry, bel­li me­de­ni­ýet we sun­gat iş­gär­le­ri-de bar.
Nur­mu­ham­met ha­ly­pa re­žiss­ýor hök­mün­de-de en­çe­me spek­takl­la­ra we te­le­wiz­ion oýun­la­ra re­žiss­ýor­lyk ed­ýär. Ha­ly­pa 1984-nji ýyl­da ýe­ne-de Mosk­wa gi­dip, öň­ki okan Lu­na­çars­kiý adyn­da­ky döwlet teatr sungaty ins­ti­tu­tyn­da ýo­ka­ry re­žiss­ýor­çy­lyk kur­su­ny okap gel­ýär. Ol re­žiss­ýor hök­mün­de-de sah­na­da “Jap­bak­lar”, “Aja­ýyp te­bip”, “Soň­ky ok”, “Aý tu­tu­lan gi­je­si”, “Ça­tyn­ja­lar”, “Ga­ra al­maz” ýa­ly bir­nä­çe spek­takl­la­ry sah­na­laş­dyr­ýar. Onuň ek­ran ar­ka­ly taý­ýar­lan “Gö­ge­ýin”, “Hö­küm güý­jün­de gal­ýar”, “Gyz sal­gy­dy”, “Ýu­sup ow­gan” ýa­ly film­le­ri bol­sa to­ma­şa­çy­la­ryň göw­nün­den tu­ran film­ler bo­lup­dy. Ha­ly­pa­nyň dür­li ýyl­lar­da ýur­du­my­zyň halk teatr­la­ry­nyň we çe­per hö­wes­jeň­ler, folk­lor to­par­la­ry­na hem özü­niň kö­mek -gol­da­wy­ny be­ren­di­gi­ni hem bel­läp ge­çe­si­miz gel­ýär.
Dö­re­di­ji­lik meý­da­ny­na ara­la­şan il­kin­ji gü­nün­den baş­lap, şu gün­ki gü­ne çen­li teatr sun­ga­ty, çe­per hö­wes­jeň­lik dö­re­di­ji­li­gi­ni, halk baý­ram­çy­lyk­la­ry­ny di­kelt­mek­de, türk­men mil­li folk­lor to­par­la­ry­ny dö­ret­mek­de we ös­dür­mek­de ha­ly­pa­nyň go­şan go­şan­dy örän ulu­dyr. Şeý­le asyl­ly işe özü­niň alt­myş­ ýyl­dan gow­rak wag­ty­ny ba­gyş eden ha­ly­pa­nyň ýur­du­my­zyň is­len­dik kün­je­gi­nde şä­girt­le­ri bar. Şeý­le ze­hi­niň bir adam­da jem­len­me­gi bol­sa onuň zäh­met­sö­ýer­li­gin­den, ja­nyp­keş­li­gin­den ha­bar ber­ýär. Nur­mu­ham­met aga­da üç sa­ny esa­sy hä­si­ýet­ler jem­le­nen — ýi­ti ze­hin, zäh­met­sö­ýer­lik we adam­kär­çi­lik — şu hä­si­ýet­le­riň hem­me­si ha­ly­pa­nyň dö­re­di­ji­lik işin­de şöh­le­len­ýär. Ha­ly­pa bu hä­si­ýet­le­ri di­ňe bir dö­re­den keşp­le­ri­niň üs­ti bi­len teatr muş­dak­la­ry­na ýe­tir­män, eý­sem, ol ýaş me­de­ni­ýet-sun­gat iş­gär­le­ri­ni taý­ýar­la­mak­da-da uly ab­ra­ýa eýe­dir. Ol özü­niň tä­lim ber­ýän ta­lyp­la­ry­na-da ze­hi­ni­ni, zäh­met­sö­ýer­li­gi­ni, adam­kär­çi­lik sy­pat­la­ry­ny siň­dir­ip, olar bi­len yzy­gi­der­li spek­takl­la­ry sah­na­laş­dy­ryp dur­ýar. Ha­ly­pa ýer­ler­de taý­ýar­la­nan sah­na oýun­la­ry­na se­ret­mek bi­len, ola­ryň kem­çi­lik­le­ri, üs­tün­lik­le­ri ba­ra­da du­rup ge­çip, akt­ýor­la­ryň keşp­le­ri­ni ýe­ri­ne ýe­ti­riş­le­rin­de, spek­takl­la­ryň re­žis­su­ra­syn­da, sah­na we saz be­ze­gin­de bar bo­lan kem­çi­lik­le­ri ýü­ze çy­ka­ryp, ola­ry dü­zet­me­giň ýol­la­ry­ny sal­gy ber­ýär. Şo­nuň üçi­nem, ha­ly­pa­nyň ba­ran ýe­rin­dä­ki çe­per hö­wes­jeň­ler to­par­la­ry öz­bo­luş­ly mek­de­be öw­rül­ýär­ler.
Köp­le­riň ha­ly­pa­sy Nur­mu­ham­met Ke­şi­kow 1980-nji ýyl­da “Türk­me­nis­ta­nyň at ga­za­nan ar­tis­ti”, 1992-nji ýyl­da bol­sa, “Türk­me­nis­ta­nyň halk ar­tis­ti” di­ýen hor­mat­ly at­la­ra my­na­syp bol­ýar. Pro­fes­sor­lyk de­re­je­si­ne hem my­na­syp bol­an ha­ly­pa 1996-njy ýyl­da Türk­me­nis­ta­nyň us­sat mu­gal­ly­my di­ýen be­lent ada, 2010-njy ýyl­da “Wa­ta­na bo­lan söý­gü­si üçin” di­ýen me­dal bi­len, 2014-nji ýyl­da Mag­tym­gu­ly me­da­ly we dür­li ýyl­lar­da ýu­bi­leý me­dal­la­ry bi­len sy­lag­lan­ýar. 2018-nji ýyl­da bol­sa ha­ly­pa­nyň “Akt­ýor­la­ry ter­bi­ýe­le­me­giň usu­ly we esa­sy ugur­la­ry” at­ly ki­ta­by ça­pdan çyk­dy.
Dö­re­di­ji­lik ýol­la­ry­ny na­zar­lap, hä­zir­ki wagt­da hem ara­myz­da zäh­met çe­kip, ta­lyp­la­ra bi­lim ber­me­gi­ni do­wam ed­ýän, Türk­men döw­let me­de­ni­ýet ins­ti­tu­ty­nyň alym­lar Ge­ňe­şi­niň hem-de Türk­me­nis­ta­nyň Ýa­şu­lu­lar mas­la­ha­ty­nyň ag­za­sy bo­lan ha­ly­pa­nyň pi­kir­le­ri, mas­la­hat­la­ry şu gün­ki ýaş ta­lyp­la­ra diý­seň gym­mat­ly mek­dep­dir. Çün­ki pe­der­le­ri­miz aýt­myş­la­ýyn “Ha­ly­pa ýo­ly — ha­lal­lyk ýo­ly”.
Türk­men teatr sun­ga­ty­nyň ker­wen­ba­şy­la­ry­nyň bi­ri, Türk­me­nis­ta­nyň halk ar­tis­ti Nur­mu­ham­met Ke­şi­kow hä­zir­ki wagt­da asu­da, pa­ra­hat Wa­ta­ny­my­za, Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­my­za, kes­bi-kä­ri­ne, ogul­dyr-gyz­la­ry­na, ag­tyk-çow­luk­la­ry­na, öz ça­ga­la­ryn­dan kem gör­me­ýän ta­lyp­la­ry­na gu­wa­nyp ara­myz­da ýa­şap hem iş­läp ýör. Ol bi­ziň bi­len bo­lan söh­bet­deş­lik­de hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň, me­de­ni­ýet, sun­gat, teatr, ki­no, dö­re­di­ji­lik iş­gär­le­ri­ne goý­ýan sar­pa­sy üçin, özü­niň al­ky­şy­ny aýt­mak bi­len döw­let Baş­tu­ta­ny­my­zyň ja­ny­nyň sag, öm­rü­niň uzak bol­ma­gy­ny, alyp bar­ýan tu­tum­ly iş­le­ri­niň ro­waç­lyk­la­ra bes­len­me­gi­ni ar­zuw et­di.
Bi­zem ha­ly­pa, mun­dan bu­ýa­na-da dö­re­di­ji­lik äle­min­de ro­waç­lyk­la­ry ar­zuw ed­ýä­ris!

Ak­my­rat Ho­ja­ber­di­ýew,
Oguzhan adyn­da­ky “Türk­men­film”
bir­le­şi­gi­niň hü­när­me­ni.