Te­bi­gy pis­se­lik­ler Merkezi Azi­ýa­da, Za­kaw­ka­zi­ýa­da, Krym­da duş­ýar. Merkezi Azi­ýa­da uly pis­se­li ýer­ler Tä­jigis­tan­da, gü­nor­ta Öz­begis­tan­da, Türk­me­nis­tan­da esa­san, Bat­hyz­da we Serhetabatda, Gyr­gyz Respublikasynda bar. 1 gektara deň bolan te­bi­gy pis­se­lik ýer­ler­de 100-180 düýp­den gow­rak pis­se agajy ös­ýär.
Pis­se aga­jy gu­rak­çy­ly­ga örän çy­dam­ly agaç ha­sap­la­nyl­ýar. Onuň bo­ýy 6-7, kä­ha­lat­lar­da 10 metre ýet­ýär. Gy­rym­sy gör­nüş­le­ri köp bal­dak­ly bo­lup, bo­ýy 2-3 metre barabardyr. Pis­se aga­jy­nyň ga­ba­ra­sy uly, köp pu­dak­ly, şar şe­kil­li bo­lup, onuň dia­met­ri 5-6, kä­ha­lat­lar­da 10 metre ýet­ýär. Ýap­rak­la­ry­ny dü­şür­ýän ösüm­lik, täk per şe­kil­li, kä­ha­lat­lar­da bir ýap­rak sa­pa­gyn­da ýe­di ýap­rak plas­tin­ka­la­ry bol­ýar. Ýap­rak­la­ry açyk ýa­şyl reňk­li bolup, gül­le­ri süb­se­lik şe­kil­li gül top­ba­gyn­da jem­le­nen­dir. To­zan­lan­ma ýel ar­ka­ly ama­la aşy­ryl­ýar. Olar­da ene­lik gül pyn­ty­gy süý­ri, ujy ýi­ti bol­ýar. Il­ki ata­lyk gül­le­ri gül­le­ýär, soň­ra ene­lik gül­le­ri gül­le­ýär, şon­dan soň­ra ýap­rak­la­ýar.
Mi­we­si ýu­ka­jyk mi­we­ýan­ly şä­nik, uzyn­ly­gy 17 mm ba­ra­bar. To­hu­my iki ülüş­li ýa­şyl reňk­li bolup, mi­we­si aw­gust aýyn­da ýe­tiş­ýär. Or­ta­ça ha­syl­ly­ly­gy bir düýp agaç­dan 1-6 kg, ýo­ka­ry ha­syl­ly­lyk 15 kg-dan gow­rak bol­ýar. 60-80 ýaşly pis­se­ler köp ha­syl ber­ýär­ler. Pis­sä­niň bal­dak­la­ry örän ga­ty, agyr, go­ňur reňk­li bo­lup, ýal­pyl­da­wuk bol­ýar. Şol se­bäp­li bal­dak­la­ry me­bel se­na­ga­tyn­da ula­nyl­ýar. Pis­sä­niň kö­ki onuň ýer üs­ti or­gan­la­ryn­dan çalt ös­ýär. Il­kin­ji ýy­lyn­da kö­ki top­ra­ga 80-150 sm çuň­lu­ga gid­ýär. Em­ma bal­da­gy 10 sm-den geç­me­ýär. Köp ýa­şan pis­se­le­riň kök­le­ri 7-10 metr çuň­lu­ga gid­ýär. Pis­se­ler 300 ýyl­dan gow­rak ýa­şa­ýar­lar.
Pis­sä­niň mi­we­si dün­ýä ba­za­ryn­da iň bir gym­mat­ly mi­we ha­sap­la­nyl­ýar. Onuň mi­we­sin­de ta­gam­ly, ýo­ka­ry hil­li iý­mit mad­da­la­ry bol­ýar. On­da 60-80% ýag, 22,6% be­lok­lar, 13% ug­le­wod­lar sak­lan­ýar. Şol se­bäp­li onuň mi­we­si iý­mit we kon­di­ter se­na­ga­tyn­da giň­den ula­nyl­ýar. Pis­se­den alyn­ýan şepbikden gym­mat ba­ha­ly bo­ýag­lar taý­ýar­la­nyl­ýar. Pis­se önüm­le­ri halk luk­man­çy­ly­gyn­da aş­ga­zan, öý­ken, ba­gyr ke­sel­le­ri­ni be­jer­mek­de giň­den ula­nyl­ýar.

SE­KIZ ASY­RYŇ ŞA­ÝA­DY
Ösüm­lik ­we haý­wa­nat dün­ýä­sine baý bo­lan «Bat­hyz» döw­let te­bi­gy go­rag­ha­na­sy­n­da pis­se to­kaý­ly­gynyň için­de go­jaman pis­se aga­jy bar. Bu pis­se aga­jy beý­le­ki agaç­lar ýa­ly ha­syl ber­me­se-de, ýy­lyň-ýy­ly­na öz ýa­şyl ýap­rak­la­ry­nyň ter­li­gi­ni sak­lap bil­ýär. Go­ja­man pis­sä­niň ýa­şy­ny hiç kim anyk bil­me­ýär. Şeý­le hem bol­sa bu pis­se aga­jy­nyň ýa­şy­nyň 800 ýyl­dan ge­çen­di­gi­ni alym­lar çak­la­ýar­lar.
Eme­tyl­la Ha­bi­bul­la­ýew,
S. A. Ny­ýa­zow adyn­da­ky Türk­men oba ho­ja­lyk
uni­wer­si­te­ti­niň uly mu­gal­ly­my.