Bü­tin dün­ýä­de sa­byr­syz­lyk bi­len ga­ra­şyl­ýan iň esa­sy baý­ram­la­ryň bi­ri Tä­ze ýyl ha­sap­lan­ýar. Bu baý­ram­çy­ly­gy ulu­dan ki­çä hem­me­ler şat­lyk-şow­hun bi­len gar­şy al­ýar. Dün­ýä­niň dür­li ýurt­la­ryn­da kö­çe­ler dür­li öwüş­gin­li çy­ra­lar bi­len be­ze­lip, gö­zel gör­ke ge­ti­ril­ýär. Eý­sem, Tä­ze ýyl Ýer ýü­zü­ne haý­sy ýurt­dan ge­lip baş­la­ýar­ka?! Mu­ny bil­mek üçin dün­ýä­de wag­tyň nä­hi­li ýö­re­dil­ýän­di­gi­ne na­zar aý­la­lyň.

Adam­lar ga­dym dö­wür­ler­den bä­ri Tä­ze ýy­ly bel­läp­dir­ler. Ir­ki dö­wür­ler­de bu baý­ram­çy­lyk, esa­san, te­bi­ga­tyň jan­lan­ýan ba­har aý­la­ry­na ga­bat ge­lip­dir. Gün­ba­tar­ ýurt­la­ryn­da hem, Gün­do­gar me­de­ni­ýe­tin­de hem uzak ýyl­lap mart aýy tä­ze ýy­lyň baş­lan­gy­jy ha­sap­la­nyp­dyr. Dür­li me­de­ni­ýet­ler ge­og­ra­fik aý­ra­tyn­lyk­la­ry­na, ho­wa şert­le­ri­ne gö­rä se­ne­na­ma dö­re­dip­dir­ler. Hä­zir­ki wagt­da bol­sa, äh­li ýurt­da meň­zeş se­ne­na­ma ula­ny­lyp, bir gi­je-gün­diz 24 sa­ga­da bö­lü­nen. Ýurt­lar öz ýer­li wagt­la­ry­ny hal­ka­ra wagt gu­şak­ly­gyn­da ýer­leş­ýän ýe­ri­ne gö­rä kes­git­le­ýär­ler. Ýur­duň sa­ga­dy Lon­do­nyň go­la­ýyn­da­ky baş­lan­gyç me­ri­dia­na gö­rä, gün­do­ga­ra gi­di­len­de go­şu­lyp, gün­ba­ta­ra gi­di­len­de aý­ry­lyp, kes­git­len­ýär. Baş­lan­gyç me­ri­dia­nyň (UTC+0: Coor­di­na­ted Univer­sal Ti­me-Bü­tin­dün­ýä ut­gaş­dy­ry­lan wag­ty) gün­do­ga­ryn­da 12 (UTC+), gün­ba­ta­ryn­da 11 (UTC-) sa­gat gu­şak­ly­gy bar. Ýurt­la­ryň sa­gat­la­ry bu me­ri­dia­nyň haý­sy ta­rap­da­dy­gy­na gö­rä kes­git­len­ýär. My­sal üçin, Türk­me­nis­ta­nyň wag­ty UTC+5. Ýag­ny, bi­ziň wag­ty­myz Ang­li­ýa­nyň­ky­dan 5 sa­gat öň­de. UTC bol­sa, ut­gaş­dy­ry­lan äh­lu­mu­my wagt (Coor­di­na­ted Univer­sal Ti­me) diý­me­gi aň­lad­ýar. Ýe­riň öz oku­nyň da­şyn­dan aý­lan­ýan wag­ty bo­lan 24 sa­gat bo­la­ny üçin, Ýer to­ga­la­gyn­da 24 sa­gat gu­şak­ly­gy bar. 0-njy me­ri­di­an Ang­li­ýa­da hem bol­sa, tä­ze bir gü­nüň baş­lan­ýan ýe­ri Ýu­waş um­ma­ny­nyň üs­tün­den geç­ýär. Ýer to­ga­la­gyn­da 360 me­ri­di­an bo­lup, her 15 me­ri­di­an 1 sa­ga­da ga­bat gel­ýär. Ýag­ny her me­ri­dia­nyň ara­syn­da 4 mi­nut ta­pa­wut bar.

To­mus­ky sa­gat düz­gü­ni
Gün şöh­le­sin­den has köp peý­da­lan­mak üçin bir­nä­çe ýurt­da to­mus­ky sa­gat düz­gü­ni hem ula­nyl­ýar. Adat­ça, mar­tyň ahy­ryn­da ýa-da ap­re­liň ba­şyn­da ge­çi­lip, sent­ýab­ryň ahy­ryn­dan no­ýabr ara­ly­gyn­da ta­mam­lan­ýan bu düz­gü­ne gö­rä, wagt bir sa­gat süý­şü­ril­ýär. Bu ýag­daý De­mir­ga­zyk ýa­rym­şar­da ABŞ-nyň ag­la­ba şta­tyn­da, Ka­na­da­da, Or­ta Ame­ri­ka­da­ky ýurt­lar­da, Ýew­ro­pa­nyň, Ýa­kyn Gün­do­ga­ryň bir­nä­çe döw­le­ti­ne de­giş­li­dir. Ýy­lyň pa­syl­la­ry ter­si­ne bo­lan Gü­nor­ta ýa­rym­şar­da bol­sa, Fi­ji, Tä­ze Ze­lan­di­ýa, Awst­ra­li­ýa­nyň kä­bir se­bit­le­rin­de we Ýu­waş um­ma­nyn­da­ky ada­la­ryň­ kä­bi­rin­de ula­nyl­ýar. Öň­ki ýyl­lar­da giň­den ula­ny­lan bu düz­gü­ni hä­zir­ki wagt­da ýa­ty­ran ýurt­lar hem bar.
Me­ri­di­an dik­li­gi­ne (de­mir­ga­zyk-gü­nor­ta) bo­la­ny üçin, sa­gat ta­pa­wu­dy gün­do­gar­dan de­mir­ga­zy­ga gi­di­len­de, üýt­ge­ýär. My­sal üçin, Gü­nor­ta Af­ri­ka bi­len Finl­ýan­di­ýa­nyň ara­sy­nyň uzak­ly­gy­nyň müň­ler­çe ki­lo­metr­di­gi­ne ga­ra­maz­dan, bu iki ýurt­da hem şol bir wagt (UTС+2) ula­nyl­ýar. Se­bä­bi, olar şol bir gu­şak­lyk­da ýer­leş­ýär. Bir­le­şen Arap Emir­lik­le­ri bi­len onuň ýa­kyn goň­şu­sy Ka­ta­ryň ara­sy ­nä­çe ýa­kyn hem bol­sa, 1 sa­gat ta­pa­wut bar. Gün­do­ga­ry bi­len gün­ba­ta­ry giň meý­da­ny eýe­le­ýän ýurt­lar­da bir­den köp sa­gat gu­şak­ly­gy bol­ýar. Tut­ýan meý­da­ny ba­bat­da dün­ýä­niň iň uly ýur­dy Rus­si­ýa­da je­mi 11 sa­gat gu­şak­ly­gy bar. Hy­taý her­nä­çe giň hem bol­sa, şol bir sa­gat gu­şak­ly­gy­ny ulan­ýar.

Haýsy ýurt, ha­çan gar­şy al­ýar?
Tä­ze ýy­ly gar­şy al­ýan ýurt­lar hem wagt gu­şak­ly­gy­nyň baş­lan­gy­jyn­da­ky Sa­moa, Ki­ri­ba­ti we To­ke­lau ada­la­ry­dyr. Ýu­waş um­ma­nyn­da­ky ga­raş­syz ýurt Sa­moa ada­la­ry 2011-nji ýy­la çen­li “Gü­nüň iň soň­ky bat­ýan ýur­dy” şy­ga­ry bi­len ja­han­keş­de­le­ri ýur­da ça­gyr­ýar­dy. Ga­raş­syz ýurt Sa­moa hem-de Tä­ze Ze­lan­di­ýa­nyň To­ke­lau ada­sy şol ýy­lyň 30-njy de­kab­ry­ny se­ne­na­ma­dan aý­ryp, wagt gu­şak­ly­gy­nyň beý­le­ki ta­ra­py­na geç­di­ler. Şeý­le­lik­de, bu iki ada Ki­ri­ba­ti bi­len bir wagt­da dün­ýä­de Tä­ze ýyl baý­ram­çy­ly­gy­ny il­kin­ji gar­şy al­ýan ýurt­lar bol­dy. Bu iki ada Tä­ze Ze­lan­di­ýa, Awst­ra­li­ýa we Azi­ýa ýurt­la­ry bi­len söw­da gat­na­şyk­la­ry­nyň art­ýan­dy­gy se­bäp­li, wagt gu­şak­ly­gy­ny üýt­ge­den­dik­le­ri­ni bel­le­di­ler. Sa­moa 1892-nji ýyl­da hem wagt gu­şak­ly­gy­ny üýt­ge­dip­dir. Em­ma soň­ky ýyl­lar­da söw­da gat­na­şyk­la­ry­nyň ug­ru­nyň üýt­ge­me­gi bi­len ýe­ne-de öň­ki wagt ha­sa­by­nyň ula­nyl­ma­gy ma­kul bi­lnip­dir.
Tä­ze Ze­lan­di­ýa bi­len bir ha­tar­da Ýu­waş um­ma­nyn­da­ky ada­lar hal­ka­ra se­nä­niň baş­lan­ýan ýe­ri ha­sap­lan­ýan 180-nji me­ri­dia­nyň gün­ba­ta­ryn­da ýer­leş­ýär. Bu ýurt­lar­da Tä­ze ýyl fe­ýer­werk­le­ri­niň se­si ýaň­la­nyp baş­lan wag­ty bi­ziň ýur­du­myz­da 31-nji de­kabr sa­gat 15:00 bol­ýar. Soň­ra Ýu­waş um­ma­nyn­da­ky beý­le­ki ada­la­ryň ýa­şaý­jy­la­ry tä­ze ýy­la ga­dam bas­ýar­lar. Onuň yz­ ýa­ny Rus­si­ýa­nyň Uzak Gün­do­gar se­bit­le­rin­dä­ki şä­her­ler­de, Awst­ra­li­ýa­da, Ýa­po­ni­ýa­da 2020-nji ýy­la ga­dam bas­ýar­lar. Şeý­le­lik­de, Tä­ze ýyl Azi­ýa, Ýew­ro­pa ýurt­la­ry­nyň üs­ti bi­len, At­lan­tik um­ma­ny­ny aşyp, Ame­ri­ka ba­ryp ýet­ýär. Ga­wai, Kuk ada­la­ry, Fran­suz Po­li­ne­zi­ýa­sy ýa­ly ýer­ler­de tä­ze ýy­lyň il­kin­ji mi­nut­la­ryn­da Türk­me­nis­tan­da sa­ga­dyň di­li 15:00-y, se­ne­na­ma 1-nji ýan­wa­ry gör­kez­ýär. Şon­dan bir sa­gat ge­çen­soň, Ame­ri­kan Sa­moa­sy, Niue, Mi­du­eý ada­la­ry­nyň ýa­şaý­jy­la­ry Tä­ze ýy­ly iň soň­ky bo­lup gar­şy al­ýar­lar. Bu ada­lar baý­ram­çy­ly­gy il­ki bel­le­ýän ýurt­la­ryň go­la­ýyn­da ýer­leş­ýär.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА