Ber­ka­rar döw­le­ti­mi­ziň ta­ry­hy nuk­daý­na­zar­dan ju­da az wagt­da uly ösüş­le­ri ga­zan­ma­gy mil­li mak­sat­na­ma­la­ryň oý­la­ny­şyk­ly dü­zül­me­gi we ta­kyk dur­mu­şa ge­çi­ril­me­gi bi­len bag­ly­dyr. El­bet­de, bu iş­ler­de döw­let do­lan­dy­ry­şy­nyň ne­ti­je­li­li­gi­niň, jem­gy­ýe­tiň je­bis­li­gi­niň, halk köp­çü­li­gi­niň bir mak­sa­da gul­luk et­me­gi­niň ga­za­nyl­ma­gy Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­my­zyň ta­gal­la­la­ry bi­len aý­ryl­maz bag­la­ny­şyk­ly­dyr.
Soň­ky ýyl­lar­da pu­dak­la­ryň ýo­ka­ry dep­gin­ler bi­len ös­me­gi­ne se­na­ga­tyň ile­ri tu­tu­lyp, ös­dü­ril­ýän ugur­la­ryn­da anyk ma­ýa go­ýum we inf­rast­ruk­tu­ra tas­la­ma­la­ry­ny ama­la aşyr­ma­ga gö­nük­di­ri­len top­lum­la­ýyn çä­re­le­riň ge­çi­ril­me­gi oňyn tä­sir ed­ýär. Şeý­le hem bu dö­wür­de se­na­gat önüm­le­ri­niň möç­be­ri we önüm­çi­lik se­riş­de­le­ri­niň gym­ma­ty ep-es­li ýo­kar­lan­dy, önüm­le­ri ýer­le­mek­den al­nan gir­de­ji­ler hem kö­pel­di. Ýur­du­my­zyň se­na­gat pu­da­gyn­da ge­çi­ri­len düýp­li döw­re­bap­laş­dyr­mak iş­le­ri­niň ne­ti­je­sin­de kär­ha­na­lar tä­ze en­jam­lar bi­len en­jam­laş­dy­ryl­dy, dün­ýä ba­za­ryn­da bäs­le­şi­ge ukyp­ly önüm­le­ri ön­dür­ýän köp san­ly tä­ze kär­ha­na­lar işe gi­ri­zil­di. Ýur­du­my­zyň te­bi­gy baý­lyk­la­ry­nyň ägirt uly gor­la­ry yk­dy­sa­dy­ýe­ti­mi­zi di­wer­si­fi­ka­si­ýa­laş­dyr­mak, gaý­ta­dan iş­le­ýän iri önüm­çi­lik­le­ri dö­ret­mek we ös­dür­mek ba­ba­tyn­da ile­ri tu­tul­ýan tas­la­ma­la­ry dur­mu­şa ge­çir­mä­ge müm­kin­çi­lik ber­ýär.
Döw­let Baş­tu­ta­ny­myz dur­muş ul­ga­my­na de­giş­li köp­san­ly mak­sat­na­ma­la­ryň dur­mu­şa ge­çi­ril­me­gin­de mö­hüm or­ny eýe­le­ýän ne­bit­-gaz pu­da­gy­nyň öňün­de anyk we­zi­pe­le­ri kes­git­le­di. Il­ki bi­len, te­bi­gy ga­zy içer­ki ba­zar­da ýer­le­mek we da­şar­ky ba­zar­la­ra eks­port et­mek bo­ýun­ça gol çe­ki­len şert­na­ma­la­ra la­ýyk­lyk­da, te­bi­gy ga­zyň göz öňün­de tu­tu­lan möç­ber­le­ri­niň çy­ka­ryl­ma­gy­nyň üp­jün edil­me­li­di­gi bel­len­di. “Gal­ky­nyş” gaz kä­ni­ni öz­leş­dir­mek we te­bi­gy gaz çy­kar­mak bo­ýun­ça bir bi­te­wi tas­la­ma­ny düz­mek, bu gaz kä­ni­ni tap­gyr­la­ýyn öz­leş­dir­mek, şeý­le hem ikin­ji tap­gyr­da Hy­taý Halk Res­pub­li­ka­sy­nyň CNPC kom­pa­ni­ýa­sy bi­len bi­le­lik­de ýylda 30 mil­liard kub metr te­bi­gy gaz çy­kar­mak bo­ýun­ça al­nyp ba­ry­lan iş­le­ri öz möh­le­tin­de ta­mam­la­mak öň­de dur­ýan mö­hüm we­zi­pe­le­riň ha­ta­ryn­da kes­git­len­di. Dün­ýä­de iň uzyn gaz ge­çi­ri­ji­le­riniň bi­ri ha­sap­la­nyl­ýan Türk­me­nis­tan–Hy­taý ýan­gyç ge­çi­ri­ji­si­niň gu­rul­ma­gy türk­men-hy­taý hyz­mat­daş­ly­gy­nyň aja­ýyp mi­we­si­dir.
Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň gat­naş­ma­gyn­da 2014-nji ýyl­da örän uly “Gal­ky­nyş” gaz kä­ni­ni se­na­gat taý­dan öz­leş­dir­me­giň ikin­ji tap­gy­ry­na de­giş­li des­ga­la­ryň top­lu­my­nyň düý­bü­niň tu­tul­ma­gy şu ugur­da­ky mö­hüm äh­mi­ýet­li wa­ka bol­dy. Bu ýa­tak se­riş­de gor­la­ry bo­ýun­ça “ma­wy ýan­gy­jyň” tä­sin gal­dyr­ýan ýa­ta­gy ha­sap­lan­ýar. Bu ýer­de ne­bit ýa­tak­la­ry-da bar. Bel­li hal­ka­ra kon­sal­ting kom­pa­ni­ýa­sy ta­ra­pyn­dan ge­çi­ri­len ga­raş­syz au­di­tiň ne­ti­je­le­ri dün­ýä de­re­je­sin­de uly gy­zyk­lan­ma dö­ret­di. Türk­men hü­när­men­le­ri­niň da­şa­ry ýurt­ly hyz­mat­daş­lar bi­len bi­le­lik­de bu ýa­ta­gy se­na­gat taý­dan öz­leş­dir­me­gi­niň bi­rin­ji tap­gy­ry­nyň çäk­le­rin­de bu ýer­de ýyl­da 30 mil­liard kub-metr ha­ryt­lyk ga­zy ön­dür­mä­ge müm­kin­çi­lik ber­ýän des­ga­la­ryň top­lu­my gu­rul­dy. “Gal­ky­nyş” gaz kä­ni TOPH gaz ge­çi­ri­ji­si üçin esa­sy çig mal çeş­me­si­ne öw­rü­ler. Bu iri tas­la­ma ýyl­da da­şa­ry ýurt­la­ra 33 mil­liard kub-metr te­bi­gy ga­zy ug­rat­ma­ga müm­kin­çi­lik be­rer.
Gaz-­hi­mi­ýa türk­men yk­dy­sa­dy­ýe­ti­niň tä­ze ug­ry, te­bi­gy ga­zy gaý­ta­dan iş­le­me­giň gel­je­gi uly pu­dak­la­ryň bi­ri bo­lup dur­ýar. Bu pu­da­gyň ös­dü­ril­me­gi ga­zy gaý­ta­dan iş­le­mek­den alyn­ýan önüm­le­riň möç­be­ri­ni ýo­kar­lan­dyr­ma­ga, dün­ýä ba­zar­la­ry­na ibe­ril­ýän önüm­ler­de ola­ryň pa­ýy­ny art­dyr­ma­ga tä­ze müm­kin­çi­lik­le­ri aç­ýar. Hu­su­san-da, te­bi­gy we ugur­daş ga­zy gaý­ta­dan iş­le­ýän – ben­zi­ni, di­zel ýan­gy­jy­ny we awia­si­on ke­ro­si­ni, şeý­le hem sin­te­ti­k ne­bi­ti, po­lie­ti­le­ni we po­lip­ro­pi­le­ni ön­dür­mek bo­ýun­ça des­ga­la­ryň gur­lu­şyk­la­ry da­şa­ry ýurt­ly hyz­mat­daş­lar bi­len bi­le­lik­de al­nyp ba­ryl­ýar.
Ha­za­ryň ke­na­ryn­da ýer­le­şen Gy­ýan­ly şä­her­çe­sin­de ýyl­da 386 müň ton­na po­lie­ti­len hem-de 81 müň ton­na po­lip­ro­pi­len ön­dür­mä­ge ni­ýet­le­nen gaz-­hi­mi­ýa top­lu­my gu­rul­ýar. Bu tas­la­ma 2014-nji ýyl­da eks­port-karz be­riş agent­lik­le­ri ta­ra­pyn­da ma­li­ýe­leş­di­ril­ýän Ýew­ro­pa­nyň we Ýew­ra­zi­ýa­nyň iň go­wy on tas­la­ma­­nyň bi­ri hök­mün­de TXF (Be­ýik Bri­ta­ni­ýa) gu­ra­ma­sy­nyň ýö­ri­te baý­ra­gy­na my­na­syp bol­dy.
2014-nji ýy­lyň okt­ýab­ryn­da Ma­ry şä­he­rin­de am­mi­ak we kar­ba­mid ön­dür­ýän za­wod­lar top­lu­my ulan­ma­ga tab­şy­ryl­dy. Top­lu­myň kuw­wa­ty ýyl­da am­mia­gyň 400 müň ton­na­sy­ny hem-de kar­ba­mi­diň 640 müň ton­na­sy­ny ön­dür­mä­ge ba­ra­bar­dyr. Bal­kan we­la­ýa­ty­nyň Ga­ra­bo­gaz şä­he­rin­de kar­ba­mid ön­dür­jek za­wo­dyň gur­lu­şy­gy al­nyp ba­ryl­ýar. Kär­ha­na­nyň kuw­wa­ty ýyl­da 1 mil­li­on 155 müň ton­na önü­me ba­ra­bar bo­lar. Ahal we­la­ýa­tyn­da te­bi­gy gaz­dan ben­zin ön­dür­ýän za­wo­dyň gur­lu­şy­gy bu ugur­da­ky iri ma­ýa go­ýum tas­la­ma­sy­dyr. Bu hä­zir­ki za­man des­ga her ýyl­da 1 mil­liard 785 mil­li­on kub metr te­bi­gy ga­zy gaý­ta­dan iş­lär we Euro-5 ülňüsi bo­ýun­ça iň ýo­ka­ry eko­lo­gi­ýa ta­lap­la­ry­na la­ýyk gel­ýän A-92 ky­sym­ly ben­zi­niň 600 müň ton­na­sy­ny çy­ka­rar. Bu za­wo­dy 2018-nji ýyl­da işe gi­riz­mek göz öňün­de tu­tul­ýar. Bu se­na­gat des­ga­sy te­bi­gy ga­zy gaý­ta­dan iş­le­me­giň esa­syn­da ýo­ka­ry hil­li, eko­lo­gi­ýa taý­dan aras­sa ben­zin ön­dür­ýän dün­ýä­de il­kin­ji gaz­-hi­mi­ýa top­lu­my bo­lar.
Ne­sip bol­sa, Türk­me­nis­tan te­bi­gy ga­zyň has çuň­ňur we top­lum­la­ýyn gör­nüş­de gaý­ta­dan iş­len­me­gi­ni, eks­port bo­ýun­ça ga­zy gaý­ta­dan iş­le­mek ar­ka­ly taý­ýar­la­nan önüm­le­riň pa­ýy­nyň art­dy­ryl­ma­gy­ny ugur edi­nip, te­bi­gy gaz we çig ne­bit ýa­ly il­kin­ji ener­gi­ýa se­riş­de­le­ri­niň ba­za­ryn­da­ky or­nu­ny pug­ta­lan­dyr­mak bi­len çäk­len­män, gym­mat­ly po­li­mer önüm­le­ri­niň has gir­de­ji­li ba­za­ryn­da my­na­syp or­nu­ny eýe­lär.

Gü­lä­lek RO­ZY­ÝE­WA,
Se­ýit­na­zar Seý­di adyn­da­ky
TDMI-niň mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА