Eko­lo­gi­ýa hyz­matdaş­ly­gy gi­ňel­dil­ýär

Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň baş­lan­gy­jy bi­len ge­çi­ril­ýän du­şu­şyk Hal­ka­ra hyz­mat­daş­lyk bo­ýun­ça ger­man jem­gy­ýe­ti­niň (GIZ) “Mer­ke­zi Azi­ýa­da suw se­riş­de­le­ri­ni ser­he­tüs­ti do­lan­dyr­mak” at­ly se­bit­le­ýin mak­sat­na­ma­sy­nyň, Mer­ke­zi Azi­ýa­nyň Se­bit eko­lo­gi­ýa mer­ke­zi (CAREC) bi­len bi­le­lik­de ama­la aşy­ryl­ýan Ýew­ro­pa Bi­le­le­şi­gi­niň “Mer­ke­zi Azi­ýa­da Nek­sus Dia­log” at­ly tas­la­ma­sy­nyň, ABŞ-nyň Hal­ka­ra ösüş bo­ýun­ça agent­li­gi­niň (USAID) “Suw, bi­lim we hyz­mat­daş­lyk” at­ly tas­la­ma­sy­nyň hem-de ÝHHG-nyň Aş­ga­bat­da­ky mer­ke­zi­niň gol­daw ber­me­gin­de AHHG-nyň Ýe­ri­ne ýe­ti­ri­ji ko­mi­te­ti ta­ra­pyn­dan gu­ral­dy.
Se­bit­le­ýin iş to­par­la­ry­nyň mej­li­si­ne Ga­za­gys­tan Res­pub­li­ka­sy­nyň, Tä­ji­gis­tan Res­pub­li­ka­sy­nyň, Türk­me­nis­ta­nyň we Öz­be­gis­tan Res­pub­li­ka­sy­nyň, AHHG-nyň Ýe­ri­ne ýe­ti­ri­ji ko­mi­te­ti­niň, Döw­le­ta­ra ut­gaş­dy­ry­jy suw ho­ja­lyk to­pa­ry­nyň, Dur­nuk­ly ösüş bo­ýun­ça döw­le­ta­ra to­pa­ryň, şeý­le hem GIZ we CAREC gu­ra­ma­la­ry­nyň we­kil­le­ri gat­naş­dy­lar.
2017 – 2019-njy ýyl­lar­da AHHG-nyň baş­ly­gy bol­mak bi­len, ýur­du­myz bu jo­gap­kär­li we­zi­pä­ni ýe­ri­ne ýe­tir­mä­ge düýp­li çe­me­le­şip, ony ýö­ri­te iş­le­ni­lip taý­ýar­la­ny­lan, Gaz­na­nyň işi­ni kä­mil­leş­dir­me­gi we onuň ne­ti­je­li­li­gi­ni art­dyr­ma­gy, Aral deň­zi se­bi­ti­niň ýurt­la­ry­nyň ne­ti­je­li hyz­mat­daş­ly­gy­ny ber­kit­me­gi ugur edin­ýän Kon­sep­si­ýa­nyň esa­syn­da ama­la aşyr­ýar.
Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň bel­leý­şi ýa­ly, bu me­se­le­le­riň der­wa­ýys­ly­gy Mer­ke­zi Azi­ýa­nyň çäk­le­rin­den alys­la­ra çyk­ýar, şo­nuň üçin bu ýer­de ab­raý­ly hal­ka­ra gu­ra­ma­lar, şol san­da BMG bi­len iş­jeň gat­na­şyk­da yzy­gi­der­li döw­le­ta­ra hyz­mat­daş­lyk üçin mä­käm bin­ýa­dy dö­ret­mek ze­rur bo­lup dur­ýar.
Mil­li Li­de­ri­mi­ziň baştutan­ly­gyn­da Bi­ta­rap Türk­me­nis­ta­nyň bu ugur­da gör­ýän yzy­gi­der­li çä­re­le­ri dün­ýä bi­le­le­şi­gi­niň giň gol­da­wy­na eýe bol­ýar. Mu­nuň şeý­le­di­gi­ne 2018-nji ýy­lyň 12-nji ap­re­lin­de BMG-niň Baş As­samb­le­ýa­sy ta­ra­pyn­dan bi­ra­gyz­dan ka­bul edi­len, türk­men ta­ra­py­nyň ba­şy­ny baş­lan “Bir­le­şen Mil­let­ler Gu­ra­ma­sy­nyň we Ara­ly ha­las et­me­giň hal­ka­ra gaz­na­sy­nyň ara­syn­da­ky hyz­mat­daş­lyk” at­ly Ka­rar­na­ma aý­dyň şa­ýat­lyk ed­ýär.
Mä­lim bol­şy ýa­ly, 2008-nji ýy­lyň de­kab­ryn­da BMG-niň Baş As­samb­le­ýa­sy­nyň
AHHG-a syn­çy­nyň de­re­je­si­ni ber­mek ha­kyn­da Ka­rar­na­ma­sy ka­bul edil­di. Mu­nuň özi Aral me­se­le­si­niň dün­ýä de­re­je­sin­dä­ki hä­si­ýe­ti­ni hem-de ony çöz­mek üçin hal­ka­ra ta­gal­la­la­ry bir ýe­re jem­le­me­giň ze­rur­ly­gy­ny tas­syk­lan tap­gyr­la­ýyn wa­ka bol­dy. Şun­da Türk­me­nis­ta­nyň alyp bar­ýan sy­ýa­sa­ty hem-de öňe sür­ýän anyk baş­lan­gyç­la­ry Mil­let­ler Bi­le­le­şi­gi­niň esa­sy mak­sat­la­ry we we­zi­pe­le­ri, il­kin­ji no­bat­da, äh­lu­mu­my pa­ra­hat­çy­ly­gy, dur­nuk­ly­ly­gy we howp­suz­ly­gy üp­jün et­mek, Dur­nuk­ly ösü­şiň mak­sat­la­ry­na (DÖM) ýet­mek bo­ýun­ça we­zi­pe­le­ri bi­len gös-gö­ni bag­ly­dyr.
Şu­nuň bi­len bag­ly­lyk­da, hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň de­giş­li­lik­de 2012-nji ýyl­da Rio-de-Ža­neý­ro­da (Bra­zi­li­ýa) ge­çi­ri­len BMG-niň Rio+20 sam­mi­tin­de hem-de 2015-nji ýyl­da Te­gu şä­he­rin­de (Ko­re­ýa Res­pub­li­ka­sy) ge­çi­ri­len VII Bü­tin­dün­ýä suw fo­ru­myn­da be­ýan eden BMG-niň Aral üçin Ýö­ri­te mak­sat­na­ma­sy­ny iş­läp taý­ýar­la­mak hem-de “Suw dip­lo­ma­ti­ýa­sy­ny” iler­let­me­giň ze­rur­ly­gy ha­kyn­da tek­lip­le­ri aý­ra­tyn maz­mu­na eýe bol­ýar.
Ýur­du­myz yk­dy­sa­dy, dur­muş, yn­san­per­wer we te­bi­ga­ty go­ra­ýyş ul­gam­la­ryn­da giň ge­rim­li mil­li mak­sat­na­ma­la­ry we tas­la­ma­la­ry dur­mu­şa ge­çir­mek üçin top­lan uly tej­ri­be­si­ni we dö­re­di­ji­lik müm­kin­çi­lik­le­ri­ni umu­my bäh­bi­diň ha­ty­ra­sy­na ama­la aşyr­ma­ga ça­lyş­ýar. Türk­me­nis­tan öz ta­ra­pyn­dan Aral ýa­ka­syn­da dur­muş-yk­dy­sa­dy we eko­lo­gi­ýa ýag­da­ýy­ny go­wu­lan­dyr­mak, suw­dan re­je­li peý­da­lan­mak, daş­ky gur­şa­wy sag­dyn­laş­dyr­mak, ho­wa­nyň üýt­ge­me­gi­ne uý­gun­laş­mak ýa­ly mö­hüm me­se­le­le­ri çöz­mek bo­ýun­ça ne­ti­je­li hyz­mat­daş­ly­gy gi­ňelt­mä­ge hem­me­ta­rap­la­ýyn ýar­dam ed­ýär. Mu­nuň özi di­ňe se­bit däl-de, eý­sem, dün­ýä de­re­je­sin­de hem uly äh­mi­ýe­te eýe­dir.
Aral deň­zi se­bi­ti­niň ýurt­la­ry­na kö­mek ber­mek bo­ýun­ça He­re­ket­le­riň mak­sat­na­ma­la­ry­ny iş­läp taý­ýar­la­mak we dur­mu­şa ge­çir­mek, Aral me­se­le­si bi­len bag­ly­lyk­da se­bit­de dö­rän me­se­le­le­ri çöz­me­giň has ne­ti­je­li gu­ral­la­ry­nyň bi­ri bo­lup dur­ýar. AHHG-nyň dö­re­di­len gü­nün­den bä­ri hä­zi­re çen­li ADSM, ADSM-2 we ADSM-3 ýa­ly mak­sat­na­ma­la­ryň üçü­si ama­la aşy­ryl­dy.
Ara­ly ha­las et­me­giň hal­ka­ra gaz­na­sy­nyň mü­di­ri­ýe­ti­niň 2018-nji ýy­lyň 30-njy ýan­wa­ryn­dan 23-nji aw­gus­ty­na çen­li ara­lyk­da ge­çi­ri­len mej­lis­le­rin­de ka­bul edi­len çöz­güt­le­re la­ýyk­lyk­da, AHHG-nyň Ýe­ri­ne ýe­ti­ri­ji ko­mi­te­ti­ne Döw­le­ta­ra ut­gaş­dy­ry­jy suw ho­ja­ly­gy to­pa­ry, Dur­nuk­ly ösüş bo­ýun­ça döw­le­ta­ra to­par bi­len bi­le­lik­de mil­li bi­ler­men­le­ri we hal­ka­ra hyz­mat­daş­la­ry çek­mek bi­len ADSM-4 mak­sat­na­ma­sy­ny iş­läp taý­ýar­la­mak tab­şy­ryl­dy.
Ol suw se­riş­de­le­ri­ni top­lum­la­ýyn peý­da­lan­mak; eko­lo­gi­ýa; dur­muş-yk­dy­sa­dy; ins­ti­tu­sio­nal-hu­kuk gu­ral­la­ry­ny kä­mil­leş­dir­mek ýa­ly ugur­lar bo­ýun­ça ama­la aşy­ryl­ýar. Bu iş­ler Dur­nuk­ly ösüş mak­sat­la­ry, Ho­wa­nyň üýt­ge­me­gi ha­kyn­da yla­la­şyk hem-de de­giş­li mil­li mak­sat­na­ma­lar bo­ýun­ça ýurt­la­ryň borç­na­ma­la­ry­ny na­za­ra al­mak bi­len ama­la aşy­ryl­ýar.
Iki gün­lük Aş­ga­bat du­şu­şy­gy­nyň gün ter­ti­bi­niň dört ug­ruň her bi­ri bo­ýun­ça ADSM-4 mak­sat­na­ma­sy­ny iş­läp taý­ýar­la­mak we dö­ret­mek, şeý­le hem AHHG-nyň gu­ra­ma­çy­lyk dü­zü­mi­ni we şert­na­ma­la­ýyn-hu­kuk bin­ýa­dy­ny kä­mil­leş­dir­mek bi­len bag­ly tas­la­ma tek­lip­le­ri­niň ara al­nyp mas­la­hat­la­şyl­ma­gy­ny we yla­la­şyl­ma­gy­ny öz içi­ne al­ýar.
Du­şu­şy­ga gat­na­şy­jy­lar türk­men Li­de­ri­niň ne­ti­je­li sy­ýa­sy stra­te­gi­ýa­sy­na ýo­ka­ry ba­ha ber­di­ler. Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň baştutanly­gyn­da ýur­du­myz Aral me­se­le­le­ri bi­len bag­ly bo­lan öza­ra yla­la­şyk­ly we saz­la­şyk­ly mö­hüm we­zi­pe­le­ri iş­läp taý­ýar­la­mak ba­bat­da ne­ti­je­li hal­ka­ra hyz­mat­daş­ly­gy gi­ňelt­mä­ge ön­jeý­li go­şant goş­ýar.
Se­bit­le­ýin iş to­par­la­ry­nyň ikin­ji du­şu­şy­gy­nyň gün ter­ti­bi­niň çäk­le­rin­de AHHG-nyň ins­ti­tu­sio­nal dü­zü­mi­ni hem-de şert­na­ma­la­ýyn-hu­kuk bin­ýa­dy­ny kä­mil­leş­dir­mek bo­ýun­ça tek­lip­ler, şeý­le hem Mer­ke­zi Azi­ýa­da dur­nuk­ly ösüş üçin daş­ky gur­şa­wy go­ra­mak bo­ýun­ça Çar­çu­wa­ly Kon­wen­si­ýa go­şul­mak me­se­le­si ara al­nyp mas­la­hat­la­şyl­dy. Du­şu­şy­gyň jem­le­ri bo­ýun­ça gel­jek­ki gat­na­şyk­la­ryň ädim­le­ri yla­la­şyl­dy we de­giş­li çöz­güt­ler ka­bul edil­di.

ARA­LY HA­LAS ET­ME­GIŇ HAL­KA­RA
GAZ­NA­SY­NYŇ TA­RY­HYN­DAN
1993-nji ýy­lyň 4-nji ýan­wa­ryn­da Mer­ke­zi Azi­ýa ýurt­la­ry­nyň döw­let Baş­tu­tan­la­ry­nyň ka­ra­ry esa­syn­da Ara­ly ha­las etme­giň Hal­ka­ra gaz­na­sy dö­re­dil­di. Gaz­na dö­re­di­len­den soň­ra iň­ňän uly iş­ler edil­di. Esas­lan­dy­ry­jy ýurt­la­ryň ma­li­ýe se­riş­de­le­ri­niň ha­sa­by­na Aral deň­zi­niň gur­şa­wyn­da­ky ýurt­la­ra kö­mek ber­mek bo­ýun­ça He­re­ket­le­riň mak­sat­na­ma­sy­nyň bi­rin­ji we ikin­ji tap­gyr­la­ry ama­la aşyryl­dy.
2009-njy ýyl­da Aral deň­zi­niň gur­şa­wyn­da­ky ýurt­la­ra kö­mek ber­mek bo­ýun­ça He­re­ket­le­riň mak­sat­na­ma­sy­nyň üçün­ji tap­gy­ry iş­le­nilip dü­zül­di. Esas­lan­dy­ry­jy ýurt­la­ryň we ma­li­ýe ins­ti­tut­la­ryň gol­daw ber­me­gin­de 2011–2015-nji ýyl­lar üçin mak­sat­na­ma dur­mu­şa ge­çi­ril­di.
Ara­ly ha­las et­me­giň Hal­ka­ra gaz­na­sy Bü­tin­dün­ýä ban­ky, Azi­ýa­nyň ösüş ban­ky, Hal­ka­ra hyz­mat­daş­lyk bo­ýun­ça ger­man jem­gy­ýe­ti we beý­le­ki gu­ra­ma­lar bi­len iş­jeň hyz­mat­daş­lyk sak­la­ýar.
AHHG-nyň esa­sy iş eda­ra­sy – Ýe­ri­ne ýe­ti­ri­ji ko­mi­tet no­ba­ta la­ýyk­lyk­da, Al­ma­ty şä­he­rin­de (1993-1997-nji ýyl­lar­da), Daş­kent şä­he­rin­de (1997-1999-njy ýyl­lar­da), Aş­ga­bat şä­he­rin­de (1999-2002-nji ýyl­lar­da), Du­şan­be şä­he­rin­de (2002-2008-nji ýyl­lar­da), Al­ma­ty şä­he­rin­de (2009-2012-njy ýyl­lar­da), Daş­kent şä­he­rin­de (2012-2016-njy ýyl­lar­da) ýer­leş­di.
2017-nji ýyl­dan baş­lap, 2019-njy ýy­lyň aw­gust aýy­na çen­li AHHG-nyň Ýe­ri­ne ýe­ti­ri­ji ko­mi­te­ti Aş­ga­bat şä­he­rin­de ýerleş­ýär.
2008-nji ýyl­da Ara­ly ha­las et­me­giň Hal­ka­ra gaz­na­sy BMG-niň Baş As­samb­le­ýa­sy­nyň syn­çy­sy de­re­je­si­ne eýe bol­dy.
2018-nji ýy­lyň 12-nji ap­re­lin­de Bir­le­şen Mil­let­ler Gu­ra­ma­sy­nyň Baş As­samb­le­ýa­sy­nyň 72-nji mas­la­ha­ty­nyň 82-nji mej­li­sin­de “Bir­le­şen Mil­let­ler Gu­ra­ma­sy­nyň we Ara­ly ha­las et­me­giň Hal­ka­ra gaz­na­sy­nyň ara­syn­da­ky hyz­mat­daş­lyk” at­ly Ka­rar­na­ma ka­bul edil­di.