Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň ener­ge­ti­ka sy­ýa­sa­ty ýur­duň ne­bit we gaz gor­la­ry­ny art­dyr­ma­ga, ug­le­wo­do­rod se­riş­de­le­rin­den ne­ti­je­li peý­da­lan­ma­ga gö­nük­di­ri­len­dir. Ýur­du­my­zyň ne­bit­gaz ul­ga­my mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­ti­mi­ziň has-da kuw­wat­lan­ma­gy­na uly go­şant goş­ýan pu­dak­la­ryň bi­ri­dir. Döw­le­ti­mi­ziň ener­ge­ti­ka stra­te­gi­ýa­sy yk­dy­sa­dy taý­dan esas­lan­dy­ry­lan we ener­gi­ýa howp­suz­ly­gy, şeý­le hem daş­ky gur­şa­wy aýaw­ly sak­la­mak nuk­daý­na­za­ryn­dan ke­pil­len­di­ri­len. Türk­me­nis­tan ug­le­wo­do­rod çig mal se­riş­de­le­ri­ne baý döw­let­dir. Bi­ler­men­le­riň aýt­mak­la­ry­na gö­rä, ýur­du­my­zyň çä­gi­niň dört­den üç bö­le­gi­niň ne­bit we gaz ba­bat­da­ky gel­je­gi ulu­dyr.
Döw­let Baş­tu­ta­ny­myz ne­bit­gaz pu­da­gy­ny döw­re­bap­laş­dyr­mak, onuň kuw­wa­ty­ny we ne­ti­je­li­li­gi­ni ýo­kar­lan­dyr­mak üçin uly ta­gal­la­la­ry ed­ýär. Ne­bit­gaz top­lu­myn­da yl­myň hem-de hal­ka­ra tej­ri­bä­niň soň­ky ga­za­nan­la­ry­ny pu­da­ga or­naş­dyr­mak, ga­zyň we ne­bi­tiň ga­zy­lyp al­ny­şy­nyň, ola­ry gaý­ta­dan iş­le­me­giň möç­ber­le­ri­ni art­dyr­mak bo­ýun­ça anyk we­zi­pe­ler kes­git­len­di. Şo­la­ryň ha­ta­ryn­da top­lu­ma san­ly ul­ga­my, şol san­da san­ly teh­no­lo­gi­ýa­la­ry or­naş­dyr­ma­gy işe­wür­leş­dir­mek, ug­le­wo­do­rod se­riş­de­le­ri­ni düýp­li gaý­ta­dan iş­le­me­giň ne­ti­je­li­li­gi­ni ýo­kar­lan­dyr­mak, bu pu­da­ga ma­ýa go­ýum­la­ry­ny çek­mek, türk­men ener­gi­ýa se­riş­de­le­ri­ni dün­ýä ba­zar­la­ry­na sat­ma­gyň dür­li ugur­la­ry­ny kes­git­le­mek, ýo­ka­ry go­şu­lan ba­ha­ly önüm­le­ri ön­dür­mek, te­bi­gy ga­zy we gaz­hi­mi­ýa önüm­le­ri­ni ýer­le­mek­de ba­zar­la­ryň köp­dür­lü­li­gi­ni ga­zan­mak we­zi­pe­le­ri bar. Ýur­du­my­zyň çä­gi hä­zir tä­ze ug­le­wo­do­rod çig mal­la­ry­ny göz­läp tap­ma­gyň nuk­daý­na­za­ryn­dan uly gy­zyk­lan­ma dö­red­ýär. Gy­ýan­ly şä­her­çe­sin­de se­bit­de iri po­li­mer za­wo­dy – po­lie­ti­len we po­lip­ro­pi­len önüm­çi­li­gi bo­ýun­ça iri gaz­hi­mi­ýa top­lu­my öz önü­mi­ni çy­ka­ryp baş­la­dy.
Türk­men­ba­şy­da­ky ne­bi­ti gaý­ta­dan iş­le­ýän za­wod­lar top­lu­my-da şeý­le kär­ha­na­la­ryň ha­ta­ry­na gir­ýär. On­da gu­rul­ma­gy göz öňün­de tu­tul­ýan döw­re­bap teh­no­lo­gik des­ga­la­ryň ha­ta­ryn­da “EURO-5” we ýo­ka­ry öl­çeg­le­re ky­bap gel­ýän aw­tou­lag ben­zi­ni­ni, şeý­le-de ýo­ka­ry hil­li teh­ni­ki ýag­la­ry hem-de beý­le­ki ne­bit­hi­mi­ýa önüm­le­ri­ni ön­dür­jek des­ga­lar top­lu­my bar. Mä­lim bol­şy ýa­ly, Türk­men­ba­şy­da­ky ne­bi­ti gaý­ta­dan iş­le­ýän za­wod­lar top­lu­myn­da ýyl­lyk kuw­wa­ty dür­li gör­nüş­li ör­tük­le­riň 21 müň ton­na­sy­na ba­ra­bar bo­lan bi­ak­si­ol – ugur­ly po­lip­ro­pi­len ör­tü­gi­ni ön­dür­ýän tä­ze kär­ha­na işe gi­ri­zil­di. Mun­dan baş­ga-da, Seý­di­niň ne­bi­ti gaý­ta­dan iş­le­ýän za­wo­dyn­da ben­zo­luň ön­dü­ri­li­şi­ni gu­ra­ma­gyň teh­ni­ki we yk­dy­sa­dy taý­dan mak­sa­da­la­ýyk­ly­gy öw­re­nil­ýär. Bu önüm dün­ýä ba­zar­la­ryn­da uly is­leg­den peý­da­lan­ýan po­list­rol we kau­çuk ýa­ly önüm­le­ri ön­dür­mek üçin çig mal bo­lup hyz­mat ed­ýär. Ahal we­la­ýa­tyn­da te­bi­gy gaz­dan ben­zin ön­dür­ýän za­wod ulan­ma­ga be­ril­di. Bu top­lum dün­ýä­de te­bi­gy gaz­dan sin­te­ti­ki ben­zin al­ýan il­kin­ji kär­ha­na­dyr. “Hal­dor Top­soe” (Da­ni­ýa) kom­pa­ni­ýa­sy ta­ra­pyn­dan iş­le­nip taý­ýar­la­nan hem-de bu za­wod­da or­naş­dy­ry­lan te­bi­gy gaz­dan sin­te­ti­ki ben­zin al­ma­gyň Ti­GAS teh­no­lo­gi­ýa­sy Ne­bit we gaz ug­ry bo­ýun­ça “IChe­mE Glo­bal Awards 2019” hal­ka­ra baý­ra­gy­na eýe bol­dy.
Döw­le­ti­mi­ziň yg­ty­bar­ly we uzak möh­let­le­ýin hyz­mat­daş de­re­je­si­ni my­na­syp eýe­le­me­gi, Ýew­ra­zi­ýa yk­ly­myn­da dür­li ugur­lar bo­ýun­ça ener­gi­ýa gor­la­ry­ny yzy­gi­der­li eks­port et­mek bo­ýun­ça müm­kin­çi­lik­le­ri­ni art­dyr­ýar. TOPH gaz ge­çi­ri­ji­si­niň gur­lu­şy­gyn­da hä­zir aý­gyt­laý­jy pur­sat do­wam ed­ýär. Hä­zir­ki dö­wür­de gaz ge­çi­ri­ji­niň tas­la­ma­sy­nyň baş­lan­gyç teh­ni­ki-tas­la­ma res­mi­na­ma­la­ry taý­ýar­la­nyp, gat­na­şy­jy döw­let­le­riň de­giş­li eda­ra­la­ry ta­ra­pyn­dan yla­la­şyl­dy. Ow­ga­nys­ta­nyň we Pa­kis­ta­nyň çäk­le­rin­de tas­la­ma­nyň daş­ky gur­şa­wa ýe­tir­jek tä­si­ri­ni ba­ha­lan­dyr­mak iş­le­ri ta­mam­la­nyp, onuň ne­ti­je­le­ri alyn­dy. Şeý­le-de, bu ýurt­la­ryň çäk­le­rin­de top­ra­gy, ho­wa­ny we ýe­rüs­ti şert­le­ri öw­ren­mek bo­ýun­ça bar­lag-öw­re­niş iş­le­ri ta­mam­lan­dy. TOPH gaz ge­çi­ri­ji­si­niň gur­lu­şy­gy he­mi­şe hor­mat­ly Prezidentimiziň üns mer­ke­zin­de dur­ýar. Mil­li Liderimiz bu tas­la­ma­nyň dur­mu­şa ge­çi­ril­me­gi ba­bat­da ýe­ne-de bir Ka­ra­ra gol çek­di. Şol res­mi­na­ma la­ýyk­lyk­da, Türk­me­nis­ta­nyň Döw­let da­şa­ry yk­dy­sa­dy iş ban­ky­na Türk­me­nis­ta­nyň Hö­kü­me­ti­niň – Karz aly­jy­nyň adyn­dan Türk­me­nis­tan – Ow­ga­nys­tan – Pa­kis­tan – Hin­dis­tan gaz ge­çi­ri­ji­si­niň tas­la­ma­sy­ny ma­li­ýe­leş­dir­mek üçin Sa­ud ösüş gaz­na­sy bi­len de­giş­li Ma­li­ýe­leş­di­ri­liş yla­la­şy­gy­ny bag­laş­ma­ga we onuň güý­je gir­me­gi bi­len bag­ly iş­le­ri ama­la aşyr­ma­ga yg­ty­ýar be­ril­di. Şeý­le uly tas­la­ma­nyň dur­mu­şa ge­çi­ril­me­gi bi­len, Azi­ýa-Ýu­waş um­man se­bi­ti­niň ener­ge­ti­ka ul­ga­myn­da Türk­me­nis­ta­nyň eýe­le­ýän or­nu­nyň pug­ta­lan­ma­gy­na ýar­dam eder. Bu tas­la­ma dur­mu­şa ge­çi­ri­len­den soň­ra, gaz ge­çi­ri­ji­si ar­ka­ly bir ýyl­da 33 mil­liard kub­met­re ba­ra­bar te­bi­gy gaz ak­dyr­mak göz öňün­de tu­tul­ýar. Bu gaz ge­çi­ri­ji­­niň te­bi­gy gaz üp­jün­çi­li­gi bol­sa, “Gal­ky­nyş” gaz kä­nin­den ama­la aşy­ry­lar. Dün­ýä­de öň­dä­ki orun­la­ryň bi­ri­ni eýe­le­ýän iri “Gal­ky­nyş” gaz kä­ni­niň se­na­gat taý­dan öz­leş­di­ril­me­gin­de uly möç­ber­li ma­ýa go­ýum tas­la­ma­la­ry dur­mu­şa ge­çi­ril­ýär. He­re­ket ed­ýän gaz ýa­tak­la­ry­ny, oza­ly bi­len, te­bi­gy ga­zyň go­ry bo­ýun­ça dün­ýä­de ikin­ji ýer­de du­ran “Gal­ky­nyş” gaz kä­ni­ni öz­leş­dir­mek bo­ýun­ça-da äh­mi­ýet­li iş­ler do­wam et­di­ril­ýär. “Türk­men­gaz” döw­let kon­ser­ni ge­çen ýy­lyň sent­ýabr aýyn­da Ýa­po­ni­ýa­nyň “Mit­su­bis­hi Cor­po­ra­ti­on” kom­pa­ni­ýa­sy bi­len ýyl­da 10 mil­liard kub metr ha­ryt­lyk ga­zy ön­dür­ýän za­wo­dyň ýe­rüs­ti gur­lu­şy­gy bo­ýun­ça tas­la­ma­nyň baş­lan­gyç teh­ni­ki res­mi­na­ma­la­ry­ny taý­ýar­la­ma­gyň des­lap­ky iş­le­ri­ni ýe­ri­ne ýe­tir­mek ba­bat­da şert­na­ma bag­laş­dy. Döw­le­ta­bat kä­nin­de önüm­çi­li­ge tä­ze teh­no­lo­gi­ýa­la­ry or­naş­dyr­mak, da­şa­ry ýurt kom­pa­ni­ýa­la­ry­nyň öň­de­ba­ry­jy tej­ri­be­si­ni we iň tä­ze en­jam­la­ry­ny öw­ren­me­giň hem-de peý­da­lan­ma­gyň ha­sa­by­na, gu­ýu­la­ryň ön­dü­ri­ji­li­gi­ni ýo­kar­lan­dyr­mak mak­sa­dy bi­len, mö­hüm çä­re­ler ama­la aşy­ryl­ýar. Ýur­du­my­zyň köp kün­jek­le­rin­de geo­lo­gik-bar­lag, ga­zuw-ag­ta­ryş iş­le­ri­niň giň ge­rim­de ge­çi­ril­me­gi bi­len, tä­ze mag­lu­mat­lar, ne­ti­je­ler alyn­ýar. Geo­fi­zi­ki mag­lu­mat­la­ra gö­rä, ýur­du­my­zyň çäk­le­rin­de çö­kün­di dag jyns­la­ry 10 müň metr çuň­lu­ga çen­li, kä­bir kün­jek­ler­de bol­sa 12 – 14 müň metr çuň­lu­ga bar­ýan­ça ga­bat gel­in­ýär. Mu­nuň özi ne­bit we gaz ba­ra­da­ky müm­kin­çi­lik­le­riň ýo­ka­ry gör­ke­zi­ji­si­dir. Se­bä­bi, şeý­le uly ga­lyň­lyk­da­ky çö­kün­di gat­lak­lar­da gaz top­lum­la­ry­ny ýyg­nap bil­jek gaz siň­di­ri­ji kol­lek­tor­lar hem-de has uly ýer­ler hök­mün­de ola­ry aşa­gyn­dan, ýo­kar­syn­dan gy­syp sak­lap du­ran ge­çir­me­ýän ört­gü­ler bar. Ýur­du­my­zyň çäk­le­rin­de ne­bit we gaz müm­kin­çi­lik­le­ri hök­mün­de Ha­zar deň­zi­niň türk­men ýal­pak­ly­gy­ny, Ga­ra­bo­gaz kö­lü­niň tö­we­rek­le­ri­ni, Gün­ba­tar Türk­me­nis­tan çö­ket­li­gi­ni, Kö­pet­da­gyň etek­le­ri­ni (Bo­kur­dak ýap­gyt­ly­gy), Mer­ke­zi Ga­ra­gu­my, Mur­gap çö­ket­li­gi­ni, Amy­der­ýa se­bit­le­ri­ni, Üňüz aňyr­syn­da­ky Ga­ra­gu­my, Der­ýa­lyk-Dag­dan te­kiz dag­ly­gy­ny gör­kez­mek bo­lar. Şol bir wagt­da hem ýur­du­my­zyň çä­gi­niň köp bö­le­gi ne­bit-gaz se­riş­de­le­ri ba­bat­da en­tek do­ly öw­re­nil­me­di. Mu­nuň özi ýur­du­my­zyň ne­bit­gaz äti­ýaç­lyk­la­ry­nyň hä­zir­ki aý­dyl­ýan, çak edil­ýän möç­be­rin­den ýo­ka­ry bol­ma­gy­ny gör­kez­ýär.

Mer­gen Ama­now,
Hal­ka­ra ne­bit we gaz uni­wer­si­te­ti­niň
uly mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА