Ýer şa­ry­nyň her bir yk­ly­my öz­bo­luş­ly te­bi­ga­ty, ýa­şa­ýyş zo­lak­la­ry, ösüm­lik we haý­wa­nat dün­ýä­si bi­len ta­pa­wut­lan­ýar. Ösüm­lik­dir jan­da­ryň kä­bi­ri dün­ýä­niň äh­li ýe­rin­de duş gel­ýän bol­sa, kä­bi­ri di­ňe bir se­bit­de ýa­şa­ýar. Mäh­ri­ban ça­ga­lar, ga­ze­ti­mi­ziň şu sa­nyn­da si­zi Awst­ra­li­ýa­nyň baş­ga ýer­ler­de duş gel­me­ýän tä­sin jan­dar­la­ry bi­len ta­nyş­dyr­ma­gy ma­kul bil­dik!
Wom­bat. Da­şyn­dan gö­räý­mä­ge aýy ýa-da ul­la­kan gem­ri­jä meň­ze­ýän bu jan­dar Awst­ra­li­ýa­da ýa­şa­ýan en­de­mik süý­dem­di­ri­ji bo­lup, hor­da­ly­lar ti­pi­ne gir­ýär. Be­de­ni­niň uzyn­ly­gy 70-130 san­ti­met­re, ag­ra­my 20-45 ki­log­ra­ma ýet­ýän bu gem­ri­ji äpet göw­re­si bi­len ta­pa­wut­lan­ýar. Koa­la hem meň­ze­ýän bu jan­dar sa­gat­da 40 ki­lo­metr tiz­lik bi­len yl­gap bil­ýär. Wom­ba­tyň ýi­ti dyr­nak­la­ry ýe­ri aň­sat­lyk bi­len gaz­ma­gy­na ýar­dam ed­ýär. Daş-tö­we­re­gi­ni ça­la gör­ýän­di­gi­ne ga­ra­maz­dan, bu jan­dar ösen eşi­diş uky­by­na we ys al­şa eýe­dir. «Tun­nel ga­zy­jy­lar» ady­ny alan bu jan­dar­lar howp aba­nan­da çalt­lyk bi­len aga­ja çy­kyp, su­wa çü­müp ýa-da yl­gap bil­ýär­ler. Wom­ba­tyň esa­sy iý­mi­ti ot­la­ryň ter ýap­ra­gy bo­lup, kä­wagt ösüm­lik­le­riň kö­ki, kö­me­lek­dir mi­we bi­len hem iý­mit­len­ýär­ler. Bu jan­da­ryň geň ta­ra­py iý­mi­ti ha­ýal siň­dir­ýän­di­gi bo­lup, 14 gün­den bir ge­zek iý­mit­len­ýär­ler. Wom­bat­lar ir­ki süý­dem­di­ri­ji­le­riň bi­ri bo­lup, Awst­ra­li­ýa­nyň gün­do­gar we gü­nor­ta se­bit­le­rin­de, Wik­to­ri­ýa, Tä­ze Gü­nor­ta Uels, Kwins­lend we Tas­ma­ni­ýa ştat­la­ryn­da dür­li te­bi­gy şert­ler­de ýa­şa­ýar­lar. Awst­ra­li­ýa­nyň kä­bir fer­ma­la­ryn­da bu «utan­jaň jan­dar­lar» öý haý­wan­la­ry hök­mün­de hem sak­lan­ýar.
Ka­zu­ar. Awst­ra­li­ýa­da ýa­şa­ýan tä­sin guş­la­ryň bi­ri hem ka­zu­ar bo­lup, daş­ky gör­nü­şi, hereketi, ýaşaýyş şerti bi­len adamlaryň ünsüni özüne çekýär. Kazuarlaryň ýaşaýan ýeri, esasan, tokaýlyklar bolup, tomsuň ahyryna, güýzüň başla­ryna jüýjelemek üçin höwürtge ýasanýarlar. Ýaşyl reňkli ýu­murt­ga­sy­nyň agramy 500-700 gram töweregi bolup, 3-6 ýumurtga toplanyndan soňra, 2 aýlap kürk ýatýar­lar. Jüý­je­le­ri­ne bir ýarym ýylyň dowamynda seredip, tokaý ýaşaýşyny, aw awlamagy, iýmit tapmagy öwredýär­ler. Bu guş­la­ryň gana­ty örän kiçi bolup, hat­da tüýüniň içinde görnenogam. Ka­zu­ar­lar uçmaga ukyply däldir. Em­ma sagatda 50 ki­lo­metr tizlikde yl­gap bilýärler. Suwly miweler bu guş­la­ryň iň halaýan iýmiti hasaplanyp, kömelek­dir ownuk mör-möjekler bilen hem iýmitlenýärler. Äpet guş­la­ryň 3 görnüşi bolup, olaryň birinjisi tuwulgaly kazuar, ikinjisi narynç kazuar, üçünjisi gyzgylt-goňur kazuar diýlip atlandyrylýar. Kazuarlar Ginnesiň rekordlar kitabyna dünýäniň iň howply guşy hökmünde bellige alnandyr, şeýle hem sanynyň azalyp barýandygy sebäpli Halkara Gyzyl kitabyna girizilendir. Olaryň häzirki wagtda 2 müň 500 töweregi jübütiniň bardygy çaklanylýar. Kazuarlar 3 ýaşyndan soň köpelip başlap, 20-40 ýyl töweregi ýaşaýar­lar.
Eçid­na. Kir­pi­dir an­tea­te­re meň­zeş bu süý­dem­di­ri­ji Awst­ra­li­ýa­nyň dag­lyk ýer­le­rin­den baş­ga-da, çöl­de we to­kaý­lar­da duş gel­ýär. Ki­çi­jik göz­li, uzyn bu­run­ly bu jan­dar­la­ryň be­de­ni ti­ken­li bo­lup, dür­li howp­lar­dan go­ran­ma­ga kö­mek ed­ýär. Eçid­na­nyň gys­ga aýa­gy ýe­ri aň­sat­lyk bi­len gaz­ma­gy­na ýar­dam ed­ýär. Ha­ýal he­re­ket­li bu jan­dar­lar aga­ja dyr­ma­şyp we ýü­züp bil­ýär­ler. Eçid­na­lar agaç­la­ryň kö­we­gin­dä­ki mör-mö­jek­ler bi­len iý­mit­len­ýär­ler. An­tea­ter­den ta­pa­wut­ly­lyk­da eçid­na­nyň di­şi ýok. Bu jan­dar­lar iý­mi­ti­ni di­li bi­len ýel­meş­di­rip iý­ýär­ler. Eçid­na Ýer ýü­zün­dä­ki iň ga­dy­my süý­dem­di­ri­ji­le­riň bi­ri ha­sap­lan­ýar. Hä­zir­ki wagt­da bu jan­dar­la­ryň sa­ny 10 müň tö­we­re­gi bo­lup, sa­ny azal­ýan süý­dem­di­ri­ji ha­sap­lan­ýar.
Din­go. Awst­ra­li­ýa­da ýa­şa­ýan itiň bu ýa­ba­ny gör­nü­şi tiz­li­gi, çe­ýe­li­gi we çy­dam­ly­ly­gy bi­len ta­pa­wut­lan­ýar. Din­go, esa­san, gyz­gylt reňk­de bo­lup, ça­lym­tyl we sa­ry sü­tük­li gör­nüş­le­ri hem duş gel­ýär. Din­go it­le­ri il­kin­ji ge­zek 1623-nji ýyl­da ha­sa­ba alyn­ýar. Mö­je­ge meň­zeş bu it­ler tow­şan­dyr ýa­ba­ny süý­dem­di­ri­ji­ler, şeý­le hem uly süý­re­ni­ji­ler bi­len iý­mit­len­ýärler. Kä­te «aý­dym aýd­ýan it­ler» ken­gu­ru hem aw­la­ýar­lar.
Li­r gu­şy. Awst­ra­li­ýa­nyň iň meş­hur ýer­li guş­la­ry­nyň bi­ri bo­lan li­r­ler owa­dan, uzyn guý­ru­gy bi­len ta­pa­wut­lan­ýar­lar. Il­kin­ji ge­zek 1798-nji ýyl­da köp­çü­li­ge mä­lim bo­lan­dan soň, li­ra saz gu­ra­ly­na meň­ze­ýän S şe­ki­li eme­le ge­tir­ýän­di­gi se­bäp­li, li­r gu­şy diý­lip at­lan­dy­ryl­ýar. Awst­ra­li­ýa­nyň jen­net guş­la­ry hem di­ýil­ýän li­rler Wik­to­ri­ýa, Tä­ze Gü­nor­ta Uels we Kwins­lend ştat­la­ryn­da­ky to­kaý­lar­da duş gel­ýär. Li­r guş­la­ry tom­zak­dyr ow­nuk mör-mö­jek­ler bi­len iý­mit­len­ýär­ler. 30 ýy­la çen­li ýa­şa­ýan utan­jaň guş­la­ry go­laý­dan syn­lap bol­ma­ýar.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА