Gy­zyl hy­ýar

Ýer ýü­zün­de giň­den ýaý­ran üýt­ge­şik ösüm­lik­le­riň bir­nä­çe gör­nü­şi mä­lim­dir. Hy­ýar hem­me adam üçin ta­nyş bo­lan, köp­çü­lik üçin azyk­lyk mak­sa­dyn­da peý­da­la­nyl­ýan bak­ja eki­ni. Hy­ýa­ryň hem bir-bi­rin­den bio­lo­gik we bo­ta­ni­ki taý­dan ta­pa­wut­lan­ýan gör­nüş­le­ri bar.
Gy­zyl hy­ýar (la­tyn­ça, “Thla­diant­ha du­bia”) ylym­da “Şüb­he­li tla­di­an­ta” ady bi­len ta­nal­ýan kä­di­ler maş­ga­la­sy­na de­giş­li bo­lan ösüm­lik. Ýer ýü­zün­de on­çak­ly meş­hur­ly­ga eýe bol­ma­sa-da, ös­dü­ri­lip ýe­tiş­di­ril­ýän se­bit­le­rin­de gym­mat­ly ekin­dir. Bu ösüm­lik köp­lenç bag­ban­lar ta­ra­pyn­dan be­zeg ösüm­li­gi hök­mün­de ös­dü­ri­lip ýe­tiş­di­ril­ýär. Gy­zyl hy­ýa­ryň ge­lip çy­kan mer­ke­zi Hy­ta­ýyň de­mir­ga­zyk-gün­do­gar se­bit­le­ri we Uzak Gün­do­ga­ryň gü­nor­ta ýer­le­ri ha­sap­la­nyl­ýar.
Köp­ýyl­lyk be­zeg ösüm­li­gi hök­mün­de ekil­ýän gy­zyl hy­ýa­ryň suw aý­tym­la­ry­nyň ke­nar­ýa­ka çe­men­lik­le­rin­de, gy­rym­sy ösüm­lik­le­riň ara­syn­da, de­ňiz ke­nar­la­ryn­da çä­gä­niň ýum­şak ýer­le­rin­de, ha­şal ösüm­lik hök­mün­de bag­lar­da we ekin meý­dan­la­ryn­da duş gel­ýän ýa­ba­ny gör­nü­şi hem bar.
Gy­zyl hy­ýa­ryň bal­dak­la­ry ýum­şak tüý­ja­gaz­lar­dan ör­tü­lip, bo­ýy 5 met­re ýet­ýär. Di­reg bo­lan ýer­ler­de aň­sat­lyk bi­len murt­ja­gaz­la­ry­nyň kö­me­gi ar­ka­ly ýo­ka­ry ta­rap dyr­maş­ýar we giň meý­da­na ýaý­ra­ýar. Ýap­rak­la­ry ýü­rek şe­kil­li bo­lup, açyk ýa­şyl reňk­li­dir. Bu ösüm­li­giň gül­le­me döw­ri uzak do­wam ed­ýär. Tu­tuş tom­suň do­wa­myn­da, hat­da ir güý­ze çen­li gül­le­ýär. Gy­zyl hy­ýa­ryň er­kek jyn­sy­nyň gül­le­ri açyk sa­ry reňk­li we çi­gil­de­me meň­ze­ýän yza ep­le­nen gül ýap­rak­la­ry bol­ýar. Gül­le­ri­niň dia­met­ri or­ta­ça 2-3 san­ti­metr tö­we­re­gi­dir. Gül­le­ri gül top­lu­my­na çot­ga gör­nü­şin­de ýyg­na­nan­dyr. Ene­lik gül­le­ri ýö­ne­keý, te­kiz gör­nüş­li, reňk­le­ri on­çak­ly bir açyk däl we ýe­ke­le­ýin ös­ýär. Mi­we­le­ri gör­nüş we öl­çeg taý­dan ki­çi­jik hy­ýa­ry ýa­da sal­ýar. Bi­şip ýe­tiş­ýän döw­rün­de ýa­şyl reňk­den mä­mi­şi-gy­zyl reň­ke geç­ýär. Mi­we­le­ri­niň üs­tün­de ma­za­ly bil­di­rip du­ran zo­lak­lar bol­ýar. Mi­wä­niň için­de et­lek bö­le­gi gy­zy­lym­tyl reňk­li­dir. Bir mi­we­de 40-dan 100-e çen­li ga­ty ga­byk­ly ga­ra reňk­li to­hum­la­ry bol­ýar. Mi­we­si­niň süý­jüm­tik ta­ga­my bar. Ýe­ras­ty bö­le­gi klu­ben­ler­den dü­zü­len uly göw­rüm­li tor bo­lup, klu­ben­le­riň uzyn­ly­gy 8 san­ti­metr, dia­met­ri 2 san­ti­metr tö­we­re­gi­dir. To­zan­lan­ma­nyň güýç­li bo­lan döw­rün­de ösüm­lik go­wy ha­syl ber­ýär.
Bu ösüm­lik şol bir ýer­de 10 we on­dan köp ýyl ösüp ýe­tiş­mä­ge ukyp­ly. To­zan­lan­ma ha­dy­sa­sy ýer­li ýa­ba­ny ary­lar ar­ka­ly bo­lup geç­ýär.
Gy­zyl hy­ýa­ryň mi­we­si adat­ça kon­serw önüm­le­ri­ni taý­ýar­la­mak­da giň­den peý­da­la­nyl­ýar. Mi­we­si­niň dü­zü­min­de adam be­de­nin­de ýü­ze çyk­ýan dür­li hi­li ke­sel­le­ri be­jer­mek­de we ola­ryň öňü­ni al­mak­da ge­rek­li mi­ne­ral mad­da­la­ryň bir­nä­çe­si sak­lan­ýar.
Hä­zir­ki dö­wür­de Ýew­ro­pa ýurt­la­ryn­da, ABŞ we Ka­na­da döw­let­le­rin­de hem bu ösüm­li­gi ös­dü­rip ýe­tiş­dir­mek giň ge­ri­me eýe bo­lup baş­la­dy.

Ogul­ma­ral TA­HY­RO­WA,
S.A.Ny­ýa­zow adyn­da­ky Türk­men Oba ho­ja­lyk uni­wer­si­te­ti­niň Ag­roe­ko­lo­gi­ýa fa­kul­te­ti­niň Eko­lo­gi­ýa ka­fed­ra­sy­nyň mu­gal­ly­my.