Ab­raý­ly gu­ra­ma­lar
my­na­syp ba­ha ber­di­ler

Ame­ri­ka­nyň sag­dyn eko­lo­gi­ýa gaz­na­sy­nyň Ýew­ro­pa ýurt­la­ry bo­ýun­ça mü­di­ri, ha­nym An­ni Sas­ko Ame­ri­ka­nyň sag­dyn eko­lo­gi­ýa gaz­na­sy­nyň tä­ze elekt­rik stan­si­ýa­nyň eko­lo­gi­ýa ba­ba­tyn­da howp­suz­ly­gy­ny tas­syk­la­ýan şa­ha­dat­na­ma­sy­ny gow­şur­dy we Türk­me­nis­ta­nyň daş­ky gur­şaw üçin howp­suz tas­la­ma­la­ry dur­mu­şa ge­çir­mek­de, önüm­çi­lik­de eko­lo­gi­ýa taý­dan aras­sa ener­gi­ýa­ny peý­da­lan­mak­da ga­za­ny­lan üs­tün­lik­ler bi­len tüýs ýü­rek­den gut­la­dy.

Şweý­sa­ri­ýa­nyň fe­de­ral teh­no­lo­gi­ýa ins­ti­tu­ty­nyň Ýew­ro­pa bo­ýun­ça do­lan­dy­ry­jy­sy, je­nap And­re­as Ýan­zen Ma­ry şä­he­rin­de gur­lan elekt­rik stan­si­ýa­sy­nyň äh­mi­ýe­ti ba­ra­da aýt­mak bi­len, bu tas­la­ma­nyň dün­ýä­de iň go­wy tas­la­ma­la­ryň bi­ri bo­lup, äh­li öl­çeg­ler ba­bat­da öň­de­ba­ry­jy ül­ňü­le­re la­ýyk gel­ýär di­ýip bel­le­di. Şeý­le hem tä­ze elekt­rik stan­si­ýa­nyň Şweý­sa­ri­ýa­nyň fe­de­ral teh­no­lo­gi­ýa ins­ti­tu­ty ta­ra­pyn­dan “Ýo­ka­ry teh­no­lo­gi­ýa­ly ener­ge­ti­ka des­ga­sy” diý­lip yk­rar edi­len­di­gi­ni aýt­dy we de­giş­li Ser­ti­fi­ka­ty gow­şur­dy.

Şeý­le hem Max Planck adyn­da­ky ener­gi­ýa ins­ti­tu­ty­nyň ener­gi­ýa bö­lü­mi­niň di­rek­to­ry, je­nap An­ton Le­pig­son bu tas­la­ma Türk­me­nis­tan üçin hem, Or­ta Azi­ýa üçin hem äh­lu­mu­my tas­la­ma bo­lup, se­bi­tiň gül­läp ös­me­gi, goň­şy ýurt­la­ryň ara­syn­da­ky söw­da-yk­dy­sa­dy gat­na­şyk­la­ryň ber­ki­dil­me­gi üçin mö­hüm äh­mi­ýe­te eýe­dir di­ýip bel­le­di. Eko­lo­gi­ýa ugur­lar­da dur­mu­şa ge­çi­ril­ýän uly iş­ler, Gün­do­ga­ryň we Gün­ba­ta­ryň iň go­wy tej­ri­be­le­ri­niň iş­jeň ula­nyl­ýan­dy­gy üçin Max Plank adyn­da­ky ener­gi­ýa ins­ti­tu­ty­nyň we­ki­li elekt­rik stan­si­ýa­nyň di­rek­to­ry­na “Dur­nuk­ly­lyk we ne­ti­je­li­lik üçin” di­ýen Ser­ti­fi­ka­ty gow­şur­dy.

Ilkinji bug-gaz elektrik stansiýasy açyldy

Hä­zir­ki dö­wür­de ýur­du­my­zyň se­na­gat we dur­muş mak­sat­ly des­ga­la­ry­ny elekt­rik ener­gi­ýa­sy bi­len bök­denç­siz üp­jün et­mek bo­ýun­ça iş­ler yzy­gi­der­li al­nyp ba­ryl­ýar. Be­dew ba­dy bi­len öňe bar­ýan döw­le­ti­mi­zi çalt dep­gin­ler bi­len se­na­gat­laş­dyr­ma­ga, mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­ti­mi­zi ok­gun­ly ös­dür­mäge we eks­port müm­kin­çi­lik­le­ri­ni art­dyr­ma­ga gö­nük­di­ri­len mak­sat­na­ma­la­ry­my­zyň ýe­ri­ne ýe­ti­ril­me­gin­de elekt­rik ener­gi­ýa­sy pu­da­gy­na mö­hüm orun de­giş­li­dir. Şo­ňa la­ýyk­lyk­da hem ýur­du­myz­da öň­ki bar bo­lan elekt­rik stan­si­ýa­la­ryň, be­ket­le­riň dur­ku­nyň tä­ze­len­me­gi bi­len bir ha­tar­da, hä­zir­ki za­man gaz­tur­bi­na elekt­rik stan­si­ýa­la­ry, elekt­rik ge­çi­ri­ji­le­ri, paý­laý­jy be­ket­ler gu­rul­ýar we paý­tag­ty­my­zyň, beý­le­ki şä­her­le­riň we ilat­ly ýer­le­riň elekt­rik üp­jün­çi­lik hem-de yşyk­lan­dy­ryş ul­ga­my düýp­li tä­ze­len­ýär. Ge­çi­ril­ýän bu çä­re­le­riň ne­ti­je­sin­de ýur­du­my­zyň ener­ge­ti­ka se­na­ga­ty­nyň kuw­wat­lyk­la­ry bir­nä­çe es­se ýo­kar­lan­dy we mu­nuň özi di­ňe ýur­du­my­zyň sarp edi­ji­le­ri­ni üp­jün et­mek bi­len çäk­len­män, da­şa­ry ýurt­la­ra hem elekt­rik ener­gi­ýa­sy­ny iber­mä­ge müm­kin­çi­lik dö­re­di. Mä­lim bol­şy ýa­ly, döw­let Baş­tu­ta­ny­myz ta­ra­pyn­dan 2013–2020-nji ýyl­lar üçin ni­ýet­le­nen de­giş­li Kon­sep­si­ýa tas­syk­la­nyl­dy. Onuň tap­gyr­la­ry­nyň her bi­ri dü­züm­le­ýin des­ga­la­ryň en­çe­me­si­niň gur­lu­şy­gy­ny özü­ne bir­leş­dir­ýär. Paý­tag­ty­my­zyň hem-de we­la­ýat­la­ry­my­zyň ok­gun­ly ösü­şi­ni, ýur­du­my­zyň elekt­rik ener­ge­ti­ka­sy­nyň kuw­wa­ty­nyň art­ma­gy­ny na­za­ra al­mak bi­len, tä­ze ener­ge­ti­ka ul­gam­la­ry­nyň kuw­wa­ty has-da ýo­kar­lan­dy­ryl­ýar. Soň­ky ýyl­lar­da pu­da­gyň dü­zü­mi­niň üs­ti gaz­tur­bi­na­ly elekt­rik stan­si­ýa­la­ry­nyň, şol san­da Aş­ga­bat­da, Ahal, Bal­kan, Le­bap we Da­şo­guz we­la­ýat­la­ryn­da gur­lan stan­si­ýa­la­ryň bir­nä­çe­si bi­len ýe­ti­ril­di. Şu­nuň bi­len bir­lik­de, paý­laý­jy elekt­rik be­ket­le­ri­niň on­lar­ça­sy gu­rul­ýar, paý­tag­ty­my­zyň we beý­le­ki şä­her­le­ri­mi­ziň hem-de ilat­ly ýer­le­riň ener­gi­ýa üp­jün­çi­lik we yşyk­lan­dy­ryş ul­ga­my döw­re­bap­laş­dy­ryl­ýar. Bu ul­gam­da ama­la aşy­ryl­ýan giň möç­ber­li tas­la­ma­lar ýur­du­myz­da elekt­rik ener­gi­ýa­sy bi­len do­ly üp­jün­çi­li­gi dö­ret­mä­ge hem-de ony goň­şy döw­let­le­re iber­mä­ge müm­kin­çi­lik ber­ýär. Ýur­du­myz köp ýyl­la­ryň do­wa­myn­da do­gan­lyk ow­gan hal­ky­na pa­ra­hat­çy­lyk­ly dur­muş gur­mak­da hem­me­ta­rap­la­ýyn ýar­dam be­rip gel­ýär. Goň­şy döw­le­tiň ener­ge­ti­ka dü­zü­mi­niň mö­hüm bö­le­gi­ne öw­rü­len Ymam­na­zar–And­hoý we Ser­he­ta­bat–Hy­rat elekt­rik ge­çi­ri­ji ul­gam­la­ry­nyň gu­rul­ma­gy, şeý­le hem şu ýy­lyň tom­sun­da Ra­bat­ka­şan–Ka­laý­nau elekt­rik ge­çi­ri­ji­si­niň ulan­ma­ga be­ril­me­gi mu­nuň aý­dyň su­but­na­ma­sy­dyr. Bu elekt­rik ge­çi­ri­ji­si­niň ulan­ma­ga be­ril­me­gi bi­len, Ow­ga­nys­ta­nyň de­mir­ga­zyk et­rap­la­ry­na ýe­ňil­lik­li şert­ler­de türk­men elekt­rik ener­gi­ýa­sy­ny iber­me­giň ýe­ne-de bir ug­ry açyl­dy.
Döw­let Baş­tu­ta­ny­my­zyň baş­lan­gy­jy bi­len ama­la aşy­ryl­ýan beý­le­ki iri tas­la­ma­la­ryň ha­ta­ryn­da Türk­me­nis­tan–Ow­ga­nys­tan–Pa­kis­tan–Hin­dis­tan gaz ge­çi­ri­ji­si­niň hem-de Türk­me­nis­tan–Ow­ga­nys­tan–Pa­kis­tan elekt­rik ge­çi­ri­ji­si­niň hem-de optiki süýümli aragatnaşyk ulgamynyň gur­lu­şy­gy­ny gör­kez­mek bo­lar. Bu tas­la­ma­la­ryň dur­mu­şa ge­çi­ril­me­gi di­ňe bir oňa gat­naş­ýan ýurt­lar üçin däl, eý­sem, tu­tuş se­bit üçin hem ägirt uly äh­mi­ýe­te eýe bo­lar. Ma­ry DES-niň çä­gin­de ýur­du­myz­da il­kin­ji ut­ga­şyk­ly bug-gaz elekt­rik stan­si­ýa­sy­nyň gu­rul­ma­gy hem türk­men elekt­rik ener­ge­ti­ka­sy­nyň dü­zü­mi­ni mun­dan beý­läk-de ös­dür­mä­ge, eks­port müm­kin­çi­lik­le­ri­ni gi­ňelt­mä­ge gö­nük­di­ri­len­dir.

Döw­re­bap ener­ge­ti­ka des­ga­sy

Ma­ry döw­let elekt­rik stan­si­ýa­sy türk­men ener­ge­ti­ka­sy­nyň ker­wen­ba­şy­sy bo­lup, onuň bi­rin­ji ener­gob­lo­gy 1973-nji ýyl­da ula­ny­şa gi­ri­zil­di. 1987-nji ýyl­da onuň 8-nji ener­gob­lo­gu­nyň ula­ny­şa gi­ri­zil­me­gi bi­len stan­si­ýa­nyň bel­le­ni­len kuw­wat­ly­ly­gy 1685 MWt-a deň bol­dy. 2014-nji ýy­lyň okt­ýabr aýyn­da umu­my kuw­wa­ty 146,7 MWt bo­lan 3 sa­ny gaz tur­bi­na­la­ryň ula­ny­şa gi­ri­zil­me­gi ne­ti­je­sin­de, elekt­rostan­si­ýa­nyň kuw­wa­ty 1831,7 MWt-a ýo­kar­lan­dy. Ma­ry döw­let elekt­rik stan­si­ýa­sy­nyň çäk­le­rin­de “Türk­me­ne­ner­go” Döw­let elekt­roe­ner­ge­ti­ka kor­po­ra­si­ýa­sy­nyň bu­ýur­ma­sy bo­ýun­ça kuw­wa­ty 1574 MWt bo­lan ut­ga­şyk­ly do­la­ny­şyk­da iş­le­ýän gaz tur­bi­na­ly elekt­rik stan­si­ýa­sy­nyň gur­lu­şy­gy ta­mam­lan­dy.
Bu döw­re­bap elekt­rik stan­si­ýa­syn­da dün­ýä meş­hur “Ge­ne­ral Electric” ame­ri­kan kom­pa­ni­ýa­sy­nyň her bi­ri­niň kuw­wa­ty 263,25 me­ga­wat bo­lan gaz tur­bi­na­la­ry­nyň 4-si we her bi­ri­niň kuw­wa­ty 260,5 me­ga­wat bo­lan bug tur­bi­na­la­ry­nyň 2-si otur­dy­lan­dyr. Ýo­ka­ry ba­syş­ly aşa gyz­dy­ry­lan bug ön­dür­mek üçin – her­si­niň ön­dü­ri­ji­li­gi 360 tonn/sag bo­lan 4 sa­ny kot­ýol-uti­li­za­tor­lar gur­na­lan­dyr. Gaztur­bi­na­la­ryn­dan çyk­ýan zy­ýan­ly gaz­la­ryň gyz­gyn­ly­gy­ny bug tur­bi­na­la­ryn­da ulan­mak ar­ka­ly goş­ma­ça elekt­rik ener­gi­ýa­sy­nyň ön­dü­ril­me­gi bu stan­si­ýa­nyň işi­niň esa­sy aý­ra­tyn­ly­gy­dyr.
Ýö­ne­keý do­la­ny­şyk­da iş­le­ýän gaz tur­bi­na des­ga­la­ryn­dan ta­pa­wut­ly­lyk­da, ut­ga­şyk­ly do­la­ny­şyk­da iş­le­ýän des­ga­lar­da gaz tur­bi­na­la­ryň ýan­ma önüm­le­ri­niň gyz­gyn­ly­gy kot­ýol-uti­li­za­tor­la­ra be­ril­ýär, ne­ti­je­de, aşa gyz­dy­ry­lan ýo­ka­ry ba­syş­ly bug ön­dü­ril­ýär we onuň kö­me­gi ar­ka­ly ge­ne­ra­tor bi­len bir wal­da otu­ran bug tur­bi­na­sy he­re­ke­te ge­ti­ril­ýär hem-de elekt­rik ener­gi­ýa­sy ön­dü­ril­ýär.

Ön­dü­ri­len elekt­rik ener­gi­ýa­sy 110/220/500 kW
güý­jen­me­li açyk paý­laý­jy gur­luş­la­ry ar­ka­ly
Türk­me­nis­ta­nyň bi­te­wi ener­go­ul­ga­my­na be­r­ler.
1Elekt­rik stan­si­ýa­nyň peý­da­ly tä­sir koe­ffi­si­en­ti 56 gö­te­rim bo­lar, bu bol­sa, ýö­ne­keý do­la­ny­şyk­da iş­le­ýän des­ga­la­ryň­ka ga­ra­nyň­da ,22 gö­te­rim ar­tyk­dyr.
2Her ýyl­da 1 mlrd. 100 mln m3 te­bi­gy gaz tyg­şyt­la­nar.

3Ýan­ma önüm­le­ri­niň at­mos­fe­ra zy­ňyl­ýan tem­pe­ra­tu­ra­sy 100 dereje çen­li pe­sel­di­ler, ýag­ny ýö­ne­keý do­la­ny­şyk­da iş­le­ýän des­ga­la­ryň­ka ga­ra­nyň­da, 440 dereje pes bo­lar.
4Daş­ky gur­şa­wa zy­ňyl­ýan par­nik eme­le­ ge­ti­ri­ji gaz­la­ryň muk­da­ry 3 mln 100 müň ton­na aza­lar.
5Elekt­rik ener­gi­ýa­sy­ny sarp edi­ji­le­ri ýo­ka­ry hil­li elekt­rik ener­gi­ýa­sy bi­len üp­jün et­me­giň yg­ty­bar­ly­ly­gy­ny we eks­port mak­sat­la­ry üçin teh­ni­ki müm­kin­çi­lik­le­ri­ni art­dy­rar.
6Elekt­rik stan­si­ýa­da ýan­gy­jy sarp et­me­giň azal­ma­gy ne­ti­je­sin­de, daş­ky gur­şa­wa zy­ňyl­ýan ýan­ma önüm­le­riň zy­ňyl­ma­gy pe­se­ler, bu bol­sa öz ge­ze­gin­de daş­ky gur­şa­wy go­ra­mak bi­len bag­ly me­se­le­le­ri çöz­mek­de de­ger­li ýar­dam be­rer.
Stan­si­ýa­nyň işe gi­ri­zil­me­gi bi­len, ýur­du­my­zyň ener­ge­ti­ka ul­ga­my­nyň kuw­wa­ty 1574 me­ga­wat möç­ber­de ar­tar. Sarp edi­ji­le­ri­mi­ziň elekt­rik üp­jün­çi­li­gi­niň yg­ty­bar­ly­ly­gy ýo­kar­la­nar. Daş­ky gur­şa­wa goý­be­ril­ýän zy­ýan­ly ga­lyn­dy­la­ryň möç­be­ri ýyl­da 3,1 mil­li­on ton­na möç­ber­de aza­lar. Da­şa­ry ýurt­la­ra ibe­ril­ýän elekt­rik ener­gi­ýa­sy­nyň möç­be­ri­ni goş­ma­ça 3 mil­liard ki­lo­wat-sa­ga­da çen­li art­dyr­ma­ga we ra­ýat­la­ry­my­zy tä­ze iş orun­la­ry bi­len üp­jün et­mä­ge müm­kin­çi­lik be­rer.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА