Ga­dy­my Fa­rap

Türk­men top­ra­gy­nyň dür­li kün­jek­le­rin­dä­ki ta­ry­hy ýa­dy­gär­lik­ler asyr­la­ryň, müň­ýyl­lyk­la­ryň ta­ry­hy syr­la­ry­ny öz goý­nun­da giz­le­ýär. Şeý­le ga­dy­my ojak­la­ryň bi­ri hem Amy­der­ýa­nyň sag ke­na­ryn­da ýer­leş­ýän Fa­rap ýa­dy­gär­lik­ler top­lu­my­dyr.
Amy­der­ýa­nyň or­ta akym­la­ry ga­dy­my dö­wür­ler­den bä­ri me­de­ni­ýe­tiň ösen ojak­la­ry­nyň bi­ri bo­lup­dyr. Bu ýer­de gady­my Ýü­pek ýo­lu­nyň ug­run­da ýer­le­şen Amul şä­he­ri di­ňe bir se­bit äh­mi­ýet­li şä­her bol­mak bi­len çäk­len­män, eý­sem, gün­do­gar-gün­ba­tar we de­mir­ga­zyk-gü­nor­ta söw­da ýol­la­ry­ny bir­leş­dir­ýän mö­hüm çat­ryk hem bo­lup­dyr. Ga­dy­my Amul­da hü­när­ment­çi­li­giň we söw­da­nyň gül­läp ös­me­gi onuň tö­we­rek­le­rin­de tä­ze şä­her­le­riň peý­da bol­ma­gy­na ge­ti­rip­dir. Amu­lyň ýa­kyn goň­şu­la­ry­nyň bi­ri hem hä­zir­ki Fa­rap ýa­dy­gär­lik­ler top­lu­my­ny eme­le ge­tir­ýän ga­dy­my şä­her bo­lup­dyr. Bu ga­dy­my şä­her ba­ra­da­ky mag­lu­mat­la­ra or­ta asyr aw­tor­la­ry Ýa­ku­dyň, Mak­di­si­niň, Is­tah­ri­niň, Ibn Ha­ka­lyň iş­le­rin­de hem duş gel­mek bol­ýar. Ta­ba­ri, Ibn Ha­kal ýa­ly aw­tor­la­ryň iş­le­rin­de bol­sa, ga­dy­my Fa­ra­byň sal­gyt tö­leý­ji­le­ri ba­ra­da gi­ňiş­le­ýin mag­lu­mat be­ril­ýär. Ol mag­lu­mat­lar or­ta asyr­lar­da Fa­rap şä­he­ri­niň gurp­ly ila­ty­nyň, ösen ho­ja­lyk-yk­dy­sa­dy dur­mu­şy­nyň bo­lan­dy­gy­ny gör­kez­ýär. Köp­san­ly ço­zuş­lar we soň­ra­ky uruş­lar ne­ti­je­sin­de, or­ta asyr­lar­da gül­läp ösen Fa­rap şä­he­ri kem-kem öz ýa­şaý­şy­ny bes edip­dir we gum de­pe­le­ri­ne öw­rü­lip gi­dip­dir.
Ga­dy­my Fa­rap­dan ga­lan ýa­dy­gär­li­giň esa­sy bö­le­gi ini 40-60 ädim­den we uzyn­ly­gy 300 ädim­den yba­rat bo­lup, ol de­mir­ga­zyk-gün­do­gar­dan gü­nor­ta-gün­ba­ta­ra ta­rap uza­lyp gid­ýär.
XX asy­ryň baş­la­ryn­da Aş­ga­bat­da­ky ar­heo­lo­gi­ýa­ny söý­ýän­le­riň gur­na­gy­nyň ýar­da­my bi­len bel­li gün­do­ga­ry öw­re­ni­ji alym L.A. Zi­min ta­ra­pyn­dan bu ýer­de il­kin­ji ge­zek ar­heo­lo­gi­k ga­zuw-ag­taryş iş­le­ri ge­çi­ri­lip­dir. “Bu ýa­dy­gär­li­giň yl­my jem­gy­ýet­çi­li­ge bü­tin­leý nä­mä­lim bol­ma­gy we Çär­jew gim­na­ziýa­sy­nyň okuw­çy­la­ry­nyň bu ýa­dy­gär­lik bi­len gy­zyk­lan­ma­gy ol ýer­de bar­lag ge­çir­mä­ge iter­gi ber­di” di­ýip, öz mat­la­by­ny aýan eden alym ge­çi­ren yl­my-bar­lag­la­ry ba­ra­da Aş­ga­bat­da­ky ar­heo­lo­gi­k gur­na­gyn­da nu­tuk bi­len çy­kyş edip­dir, soň­ra bol­sa, “Ga­dy­my Fa­rap” ady bi­len rus di­lin­de ki­tap çy­kar­dyp­dyr.
L.A. Zi­min bar­lag­la­ra baş­la­maz­dan öňür­ti ga­dy­my Fa­rap ba­ra­da­ky ro­wa­ýat­la­ry, or­ta asyr aw­tor­la­ry­nyň iş­le­ri­ni yk­jam öw­re­nip­dir. Soň­ra ol mag­lu­mat­la­ry öz ar­heo­lo­gi­k ta­pyn­dy­la­ry bi­len de­ňeş­di­rip, çuň­ňur yl­my der­ňew­le­ri ge­çi­rip­dir. Olar­dan ýü­zug­ra ne­ti­je çy­kar­man, il­ki yl­my nuk­daý­na­zar­dan öw­re­nip, soň­ra öz pi­kir­le­ri­ni öne sü­rüp­dir, hat­da kä­bir or­ta asyr aw­tor­la­ry­na bel­lik­ler hem edip­dir. Bu ar­heo­lo­gi­ki bar­lag­lar ne­ti­je­sin­de IX-X asyr­lar­da Fa­rap­da kä­mil we uly ge­rim­li gur­lu­şyk­la­ryň al­nyp bar­lan­dy­gy ýü­ze çy­ka­ryl­ýar. Ol gur­lu­şyk­lar­da ýo­ka­ry hil­li bi­şen ker­piç­le­riň ula­ny­lan­dy­gy su­but edil­ýär. Ýa­dy­gär­lik­den köp san­ly süňk­ler, aý­na bö­lek­le­ri, çüý­şe şe­kil­li gap­lar we şu­ňa meň­zeş­ler ta­pyl­ýar.
Ýa­dy­gär­li­giň mun­dan beý­läk hem ar­heo­lo­gi­k usul­da has çuň­ňur öw­re­nil­me­gi­niň ge­rek­di­gi­ni, di­ňe şon­da onuň kö­kü­ne ara­la­şyp bol­jak­dy­gy­ny we IX-X asyr­la­ra de­giş­li kö­ne gat­la­gyň do­ly öw­re­ni­lip bi­lin­jek­di­gi­ni aw­tor öz işin­de nyg­tap geç­ýär.
L.A. Zi­min ga­dy­my Fa­ra­by ar­heo­lo­gi­k taý­dan öw­ren­ýän wag­ty onuň to­pa­ry­nyň dü­zü­min­de su­rat­keş P.M. Nu­ku­ço­row hem bo­lup­dyr. Ol gür­rü­ňi edil­ýän ýa­dy­gär­li­ge de­giş­li bir­nä­çe su­rat­la­ry alyp­dyr. Ola­ryň ara­syn­da Ha­jy Fa­ra­by­nyň gu­bu­ry­nyň şe­ki­li aý­ra­tyn hem gym­mat­ly fo­to mag­lu­mat bo­lup dur­ýar. Umu­man, ge­çi­ri­len bar­laglar, top­la­ny­lan ta­ry­hy mag­lu­mat­lar or­ta asyr­lar döw­rün­de Amy­der­ýa­nyň or­ta akym­la­ryn­da uly ge­rim­li yk­dy­sa­dy we me­de­ni ösüş­le­riň bo­lan­dy­gy­na şa­ýat­lyk ed­ýär.

Tir­kiş BAÝ­RA­MOW,
TGM-niň Be­ýik Sa­par­my­rat Türk­men­ba­şy adyn­da­ky Har­by ins­ti­tu­ty­nyň uly mu­gal­ly­my.