Pi sa­ny ba­ra­da

Is­len­dik tö­we­re­gi onuň dia­met­ri­ne bö­le­niň­de, ne­ti­je­si 3,14 çyk­ýar. As­lyn­da, bu san tü­ke­nik­siz ýag­daý­da uzap gid­ýär. Bu üýt­ge­şik sa­ny il­kin­ji bo­lup ki­miň anyk­lan­dy­gy bel­li däl. Em­ma ol ir­ki wagt­lar­dan bä­ri ma­te­ma­tik­le­re mä­lim bo­lup­dyr. Her ýy­lyň mart aýy­nyň, ýag­ny 3-nji aýyň 14-ine Bü­tin­dün­ýä Pi gü­ni bel­le­nil­ýär. Pi har­py grek elip­bi­ýi­niň 16-njy har­py­dyr (π). Pi sa­ny­nyň 6 tril­lio­nyn­jy, 8 tril­lio­nyn­jy, 9 tril­lio­nyn­jy we 10 tril­lio­nyn­jy san­la­ry 5.
Pi gü­ni il­kin­ji ge­zek 1998-nji ýyl­da San-Fran­sis­ko­da­ky “Explo­ra­to­ri­um” mu­ze­ýin­de meş­hur fi­zik Ler­ri Şow ta­ra­pyn­dan bel­le­nil­ýär.
Bu sa­nyň mi­la­dy­dan ozal XX asyr­da anyk­la­nan­dy­gy çak­la­nyl­ýar. Hä­zir­ki wagt­da Pi sa­ny­nyň soň­ky bas­gan­çak­la­ry­ny su­per­komp­ýu­ter­le­riň kö­me­gi bi­len bir­nä­çe gün­läp do­wam ed­ýän ha­sap­la­ma­la­ryň ne­tij­esin­de ha­sap­la­ýar­lar. Is­len­dik tö­we­re­gi iki es­se ulalt­saň, onuň dia­met­ri hem iki es­se ulal­ýar, üç es­se ulalt­saň, üç es­se ulal­ýar. Baş­ga­ça aý­dy­lan­da, tö­we­rek bi­len dia­met­riň gat­na­şy­gy onuň ulu­ly­gy­na gö­rä üýt­ge­me­ýär.
Wa­wil­on döw­rün­de Pi sa­ny­ny, has dog­ru­sy, tö­we­re­gi dia­met­re bö­le­ni­miz­dä­ki sa­ny 3 ýa-da 3,125 di­ýip alyp­dyr­lar. Mü­sür­li­ler bol­sa, 3,1604 di­ýip alyp­dyr­lar. Ge­re­dot onuň ba­ha­sy­ny 3,58 di­ýip kes­git­läp­dir. Grek ma­te­ma­ti­gi Ar­hi­med bol­sa, 3,1408 ýa-da 3,1428 ara­syn­da­dy­gy­ny çak­lap­dyr. Hy­taý­ly we grek ma­te­ma­tik­ler Pi sa­ny­ny 3,162 di­ýip kes­git­läp­dir­ler. 1436-njy ýyl­da sa­mar­kant­ly meş­hur ma­te­ma­tik Gi­ýa­s al-Din Jam­şid ibn Ma­sud al-Ka­şi
“Ri­sa­le­tul fi Ma­hi­ful Dai­re” at­ly ese­rin­de
Pi sa­ny­nyň 16 bel­gi­si­ni ha­sap­lap­dyr: 3,1415926535898732. Ol soň­ky ha­sap­la­ma­la­ra örän go­laý bo­lup­dyr. Şon­dan iki asyr geç­ýän­çä bu ugur­da tä­ze açyş edil­män­dir.

Ady XVIII asyrda berilýär

Oňa 1737-nji ýyl­da grek elip­bi­ýi­niň 16-njy har­py­nyň ady be­ril­ýär. Şon­dan soň­ra alym­lar bu üýt­gew­siz sa­nyň anyk nä­çe­di­gi ba­ra­da has köp gy­zyk­la­nyp­dyr­lar. Ha­sap­la­ýyş ma­şyn­la­ry­nyň peý­da bol­ma­gy bi­len Pi sa­ny­nyň has köp bas­gan­ça­gy anyk­la­nyp­dyr. Alym­lar il­ki bu sa­nyň soň­ky bel­gi­le­ri­niň bel­li bir ter­tip bi­len yzy­gi­der­li gaý­ta­la­nyp do­wam et­jek­di­gi­ni çak­lap­dyr­lar. Em­ma bu beý­le bol­man­dyr.

Tä­ze re­kord

Go­laý­da “Go­og­le” kom­pa­ni­ýa­syn­da iş­le­ýän ýa­po­ni­ýa­ly Em­ma Ha­ru­ka Iwao “bu­lut” ha­sap­la­ma hyz­ma­ty ar­ka­ly Pi sa­ny­nyň 31 tril­li­on belgisini ha­sap­la­ma­gy ba­şar­dy. Mu­nuň üçin 170 te­re­ba­ýt ýat ge­rek bo­lup­dyr. Iwao bu işi 25 eme­li ma­şyn­dan peý­da­la­nyp, 121 gün­de ta­mam­lap­dyr. Ol re­kor­dy­ny do­wam et­dir­mek is­le­ýän­di­gi­ni aýd­ýar. Pe­ter Tru­ba de­giş­li 24,6 tril­li­on bas­gan­çak­ly ha­sap­la­ma mun­dan ozal­ky re­kord bo­lup, ol 2016-njy ýyl­da goý­lup­dyr.
Ma­te­ma­ti­ka­da, geo­met­ri­ýa­da, fi­zi­ka­da we in­že­ner­çi­li­giň dür­li ugur­la­ryn­da giň­den peý­da­la­nyl­ýan Pi sa­ny 3,14 ýa-da 22/7 gör­nü­şin­de gys­ga­ça alyn­ýar. Bel­li ma­te­ma­tik Jeýms Grim Pi sa­ny­nyň di­ňe 39 bel­gi­si­niň kos­mo­syň adam­za­da mä­lim bo­lan çä­gi­ni öl­çe­mek üçin ýe­ter­lik­di­gi­ni bel­le­ýär. Ast­ro­nom­lar beý­le­ki pla­ne­ta­la­ra haý­sy­dyr bir en­jam uçu­ry­lan­da ýa-da me­te­or­la­ryň he­re­ke­ti yzar­la­nan­da, bu sa­nyň 15 bel­gi­sin­den peý­da­la­nyp, ta­kyk ne­ti­je alyn­ýan­dy­gy­ny aý­d­ýarlar.