Adam­za­dyň mad­dy we ru­hy baýlygynyň eg­sil­mez ha­zy­na­sy­na öw­rü­len, müň­ýyl­lyk­la­ryň do­wa­myn­da ke­ma­la ge­len ylym­dyr me­de­ni gym­mat­lyk­la­ry­myz hem­me­le­riň ün­sü­ni özü­ne çek­ýär. Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň taý­syz ta­gal­la­la­ry ne­ti­je­sin­de, mi­ra­sy­myz giň­den öw­re­ni­lý­är. Şo­la­ryň bi­ri-de or­ta asyr­lar­da ýa­şap ge­çen ze­hin­li türk­men alym luk­ma­ny Je­la­led­din Hy­dyr ibn Aly Hat­tap­dyr. XIV asyr­da Ha­jy Pa­şa la­ka­my bi­len ta­nalan Je­la­led­din Hy­dyr bi­li­mi­ni art­dyr­mak ni­ýe­ti bi­len, Mü­sür­de Mu­ham­met ibn Mah­myt Ek­me­led­din Ba­ber­ti­den so­pu­çy­lyk­dyr ke­lam, tef­sir­dir te­bip­çi­lik ugur­la­ryn­dan sa­pak alyp­dyr. Akyl­dar he­kim Je­la­led­din Hy­dyr dö­re­den eser­le­ri­niň ag­la­ba­sy­ny arap di­lin­de ýa­zyp­dyr. Onuň ”Ki­ta­but-tag­lym” (Tä­lim – ter­bi­ýe ha­kyn­da ki­tap), ”Ki­ta­bul-fe­ri­de” (Edep ha­kyn­da ki­tap), ”Ki­ta­bus-sa­ga­da” (Bag­ty­ýar­lyk ki­ta­by) ýa­ly gym­mat­ly ki­tap­la­ry okuw gol­lan­ma­sy hök­mün­de med­re­se­ler­de peý­da­la­ny­lyp­dyr.
Je­la­led­din Hy­dyr Mü­sür­de hö­küm­dar­lyk eden türk­men sol­ta­ny Seý­fed­din Man­sur Ka­la­wu­nyň esas­lan­dy­ran ”Da­rut­tyb­by­ýe” (Şy­pa öýi) at­ly has­sa­ha­na­syn­da baş he­kim bo­lup iş­läp­dir. Ol göz, dö­wük – ýen­jik, iç ke­sel­le­ri­ni hi­rur­giýa ar­ka­ly be­jer­mek­de il­kin­ji­le­riň bi­ri bo­lup­dyr. Onuň tek­li­bi bi­len ýo­kanç we ýo­kanç­ däl keselli has­sa­lar aý­ry-aý­ry otag­lar­dyr bö­lüm­ler­de ýer­leş­di­ri­lip­dir. Bu bol­sa, ýo­kanç ke­sel­le­riň ilat ara­syn­da köp­çü­lik­le­ýin ýaý­ra­maz­ly­gy­nyň öňü­ni alyp­dyr.
Je­la­led­din Hy­dy­ryň bi­ze mi­ras gal­dy­ran iň aja­ýyp iş­le­ri­niň bi­ri-de ”Dert­le­re der­man“ at­ly ese­ri­dir. Luk­man­çy­lyk ba­ra­da­ky çeş­me­ler­e we alym­la­ry­ň yl­my ga­ra­ýyş­la­ry­na sal­gy­la­ny­lyp ýa­zy­lan bu düýp­li iş dün­ýä luk­man­çy­ly­gyn­da hem gym­mat­ly­ bolup, dert­le­ri anyk­la­mak­da, duş gel­ýän meň­zeş ala­mat­la­ry ta­pa­wut­lan­dyr­mak­da, ola­ry ne­ti­je­li be­jer­mek­de hä­zir­ki döw­rüň luk­man­la­ry üçin hem peý­da­ly gol­lan­ma­dyr.
Keselleri anyk­la­mak­da, ola­ry be­jer­mek­de öz iş tej­ri­be­le­ri­dir gö­zeg­çi­lik­le­ri ar­ka­ly su­but eden, döw­rü­niň yl­my açyş­la­ryn­dan baş çy­ka­ryp, öm­rü­ni luk­man­çy­lyk­dyr yl­ma ba­gyş­lan bu meş­hur luk­man ýaz­gy­syn­da şeý­le diý­ýär: ”Has­sa adam­lar­da ýüze çyk­ýan ala­mat­lar­dyr ke­sel­le­re gar­şy ula­nyl­ýan dä­ri-der­man­la­ry be­ýan et­dim. Her ha­çan bir ýer­de us­sat luk­man bol­ma­dyk ha­la­tyn­da, en­şal­la, bu ki­ta­ba gö­rä, dert­li­ler peý­da ta­par di­ýen umyt bi­len ese­re ”Mun­ta­ha­by şy­fa” (Dert­le­re der­man) di­ýen at ber­dim. Mun­da dä­ri-der­man­lar ke­sel­le­re gö­rä gör­ke­zi­len­dir. Eger ola­ry dog­ry ulan­ma­gy ba­şar­sa­lar, adam­lar peý­da ta­par­lar. Peý­da ta­pan­lar bol­sa, men bi­çä­rä do­ga-di­leg et­me­gi unut­ma­syn­lar”.
Je­la­led­din Hy­dyr ke­sel­le­ri anyk­la­mak­da, be­jer­mek­de, öňü­ni al­mak­da top­lan tej­ri­be­le­ri­ni ymyk­ly öz­leş­di­rip­dir, me­se­lä te­bip­çi­lik nuk­daý­na­za­ryn­dan çe­me­le­şip­dir, özü­niň sy­nag-tej­ri­be iş­le­ri bi­len üs­tü­ni ýe­ti­rip­dir. Ki­tap­da 200 tö­we­re­gi ke­se­liň dö­re­ýiş se­bäp­le­ri, ala­mat­la­ry, ola­ry mel­hem­dir em­ler bi­len be­jer­me­giň ýol­la­ry sal­gy be­ri­lýär. Olar­dan al­ma, ga­wun, gar­pyz, üzüm, nar, sa­rym­sak, ys­ma­nak, beýi, kiş­miş, at­gu­lak, noý­ba, kä­di, burç, kä­şir, in­jir, hoz, şe­ker­çiň­rik, süýt­leň­ňiç, ar­pa­ba­dy­ýan, dü­ýe­da­ban, ü­zär­lik, şu­gun­dyr, hy­ýar, ço­pan­tel­pek, to­pa­lak, de­mir­ti­ken, bö­würs­len, so­gan, an­dyz, kyrk­bo­gun, ar­pa, itü­züm, yş­gyn ýa­ly mi­we­ler­dir ösüm­lik­le­riň, ot­la­ryň ag­la­ba­sy gü­neş­li ül­kä­miz­de duş ge­lý­är.
Te­bip­çi­li­giň öz döw­rün­de ga­za­nan gym­mat­lyk­la­ry, tej­ri­be­le­ri hak­da mag­lu­mat be­ril­ýän bu aja­ýyp ki­tap­da ke­sel­le­ri be­jer­mek­de giň­den ula­nyl­ýan der­man­lar­dyr em­ler, ola­ryň ýa­sa­ly­şy, ula­ny­ly­şy, der­man­lyk hä­si­ýet­le­ri, ada­myň sag­ly­gy­na ed­ýän tä­sir­le­ri, sag­dyn adam­la­ryň sag­ly­gy­ny ber­kit­mek­de, ke­sel­le­riň öňü­ni al­mak­da sag­dyn dur­muş ýö­rel­ge­si, dog­ry iý­mit­len­me­giň äh­mi­ýe­ti ba­ra­da aý­dyl­ýar. Şeý­le hem ki­tap­da kel­la­gy­ry, gö­za­gy­ry, gu­la­ga­gy­ry, di­şa­gy­ry, aş­ga­zan­dyr bo­kur­dak­da ýüze çyk­ýan agy­ry­lar, dü­mew, so­wuk­la­ma, dem­gys­ma, gy­za­myk ýa­ly dert­ler­den sap­lan­ma­gyň hem ýol­la­ry sal­gy be­ril­ýär. Dä­ri-der­man­lar be­ýan edi­len­de bol­sa, ”bu sy­nag edil­di, tej­ri­be­den geçiril­di“ diýil­ýär. Bu bol­sa, yl­my–bar­lag­la­ryň ne­ti­je­sin­de tas­syklanan yg­ty­bar­ly mag­lu­mat­la­ry aýan edýär.
Hä­zir­ki dö­wür­de ke­sel­le­ri anyk­la­mak, ola­ryň öňü­ni al­mak, be­jer­mek ýa­ly gym­mat­ly mas­la­hat­la­ry­ bilen bu aja­ýyp ki­tap luk­man­lar­dyr alym­lar, or­ta, ýo­ka­ry luk­man­çy­lyk mek­dep­le­ri­niň ta­lyp­la­ry­dyr oky­jylar köp­çü­li­gi üçin eg­sil­mez çeş­me­dir.
Türk­me­nis­tanyň Ylym­lar Aka­de­mi­ýa­sy­nyň Mag­tym­gu­ly adyn­da­ky Dil, ede­bi­ýat we mil­li gol­ýaz­ma­lar ins­ti­tu­ty ta­ra­pyn­dan taý­ýar­la­nan bu gym­mat­ly ki­tap mil­li Li­de­ri­mi­ziň ho­wan­dar­lyk et­me­gin­de il­kin­ji ge­zek ne­şir edi­l­di.

Aý­je­mal Ber­di­my­ra­do­wa,
Hal­ka­ra yn­san­per­wer ylym­la­ry we ösüş
uni­wer­si­te­ti­niň mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА