Stok­golm­da No­bel hep­de­li­gi ge­çi­ril­ýär

No­bel baý­ra­gy­nyň eýe­le­ri­ni sy­lag­la­mak da­ba­ra­sy 10-njy de­kabr­da Stok­golm şä­her hä­kim­li­gin­de on­laýn gör­nüş­de ge­çi­ri­lip, dür­li ýurt­lar­da ýaý­lym ar­ka­ly gör­ke­zi­ler. No­bel ko­mi­te­ti­niň we­kil­le­ri Stok­golm şä­her hä­kim­li­gin­dä­ki stu­di­ýa ar­ka­ly baý­rak eýe­le­ri bi­len ýaý­lym­da gör­şer­ler. Her bir baý­rak eýe­si öz ýur­du­nda­ky Şwe­si­ýa­nyň il­çi­ha­na­syn­da ýa-da öz işleýän uni­wer­si­te­tin­de otur­dy­lan mo­ni­tor ar­ka­ly Stok­golm bi­len on­laýn gör­nüş­de ha­bar­la­şar­lar. Bu çä­re ge­çen ýyl­lar Stok­golm fi­lar­mo­ni­ýa­syn­da ge­çi­ril­ýär­di. Bu ýyl dün­ýä­de eme­le ge­len çyl­şy­rym­ly ýag­daý­lar se­bäp­li No­bel ko­mi­te­ti baý­ra­gyň gow­şu­ry­lyş da­ba­ra­sy­nyň düz­gü­ni­ni üýt­get­mek ba­ra­da ka­rar ka­bul et­di. Baý­rak­lar il­çi­ha­na­la­ryň ýa-da uni­wer­si­tet­le­riň we­kil­le­ri­niň üs­ti bi­len ýe­ňi­ji­le­re gow­şu­ry­lar. Baý­rak gow­şu­ry­lyş da­ba­ra­sy­nyň for­ma­ty 1944-nji ýyl­dan bä­ri il­kin­ji ge­zek üýt­ge­dil­di.

Möhüm açyş eden
üç alym mynasyp boldy
5-nji okt­ýabr­da Şwe­si­ýa­nyň paý­tag­ty Stok­golm­da no­bat­da­ky No­bel hep­de­li­gi baş­la­dy. Onuň il­kin­ji gü­nün­de No­be­liň luk­man­çy­lyk bo­ýun­ça baý­ra­gy­nyň eýe­le­ri mä­lim edil­di. Fi­zio­lo­gi­ýa we luk­man­çy­lyk bo­ýun­ça 2020-nji ýy­lyň No­bel baý­ra­gy ame­ri­kan alym­la­ry Har­wi Al­le­ry­na, Maýkl Hau­to­na we bri­tan wi­ru­so­lo­gy Çarlz Raý­sa «ge­pa­tit C» wi­ru­sy­ny ýü­ze çy­ka­rmak­da­ky bi­ti­ren hyz­mat­la­ry üçin be­ril­di. Şu ýyl bu baý­rak ba­gyr­da sir­ros ke­se­li­ni dö­red­ýän ge­pa­tit bi­len gö­reş­de aý­gyt­ly go­şant go­şan üç aly­ma gow­şu­ryl­ýan­dy­gy bel­len­di. Baý­ra­gyň ýe­ňi­ji­le­ri tä­ze ta­py­lan wi­ru­syň – «ge­pa­tit C» wi­ru­sy­nyň ýü­ze çy­ka­ryl­ma­gy­na se­bäp bo­lan iň mö­hüm açyş­la­ry et­di­ler. Hu­su­san-da, Har­wi Al­le­ry­nyň ge­çi­ren ge­mot­rans­fu­zi­ýa ge­pa­ti­ti­niň usu­ly­ýet göz­leg­le­rin­de, köp­lenç nä­bel­li wi­ru­syň ge­pa­ti­tiň ýü­ze çyk­ma­gy­nyň se­bä­bi bol­ýan­dy­gy anyk­la­nyl­dy. Maýkl Hau­ton «ge­pa­tit C» wi­ru­sy diý­lip at­lan­dy­ryl­ýan tä­ze wi­ru­syň ge­ni­ni ta­pa­wut­lan­dyr­mak üçin ozal sy­nag edil­me­dik usul­la­ry ulan­dy. Çarlz Raýs «ge­pa­tit C» wi­ru­sy­nyň dö­re­me­gi­ne se­bäp bo­lup bil­jek ýag­daý­la­ry gu­tar­nyk­ly su­but et­di. Baý­rak eýe­le­ri­niň açyş­la­ry, ge­pa­tit ke­se­li­niň se­bä­bi­ni anyk­la­ma­ga kö­mek edip, mil­li­on­lar­ça ada­myň öm­rü­ni ha­las eden tä­ze der­man­la­ry dö­ret­mä­ge müm­kin­çi­lik ber­di.
Otnositellik nazaryýetini
derňänligi üçin sylaglandylar
6-njy okt­ýabr­da fi­zi­ka bo­ýun­ça 2020-nji ýy­lyň No­bel baý­ra­gy Ro­jer Pen­rou­ze, Raýn­hard Gen­se­le we And­rea Ge­ze be­ril­di. Baý­ra­gyň ýa­ry­sy iň­lis fi­zi­gi we ma­te­ma­ti­gi Ro­jer Pen­rou­ze ber­lip, beý­le­ki ýa­ry­sy­ny ne­mes ast­ro­fi­zi­gi Raýn­hard Gen­se­liň we ame­ri­kan ast­ro­no­my And­rea Ge­ziň öz ara­la­ryn­da paý­laş­jak­dy­gy mä­lim edil­di. Baý­ra­gyň in­ter­net sa­hy­pa­syn­da­ky met­bu­gat üçin be­ýa­nat­yn­da No­bel baý­ra­gy­nyň eýe­si Ro­jer Pen­rou­ziň umu­my ot­no­si­tel­lik na­za­ry­ýe­ti­ni der­ňe­mek üçin öz­bo­luş­ly ma­te­ma­ti­ki usul­la­ry oý­lap ta­pan­dy­gy aý­dyl­ýar. Ro­jer Pen­ro­uz älem­dä­ki ga­raň­ky çuň­luk­la­ryň eme­le gel­me­gi­niň ot­no­si­tel­lik na­za­ry­ýe­ti­niň yg­ty­bar­ly çak­la­ma­sy bo­lup dur­ýan­dy­gy­nyň üs­tü­ni aç­dy. Baý­ra­ga eýe bo­lan Raýn­hard Gen­sel we And­rea Gez hem öz ge­ze­gin­de Ak­ma­ýa­nyň ýo­lu­nyň mer­ke­zin­dä­ki ýyl­dyz­la­ryň or­bi­ta­la­ry ta­ra­pyn­dan do­lan­dy­ryl­ýan gö­ze gö­rün­me­ýän has uly ji­si­mi tap­dy­lar.
«Genetiki gaýçy»
oýlap tapan zenanlar
7-nji okt­ýabr­da hi­mi­ýa bo­ýun­ça No­bel baý­ra­gy CRISPR/Cas9 ge­ni­ni re­je­le­ýän usu­ly­ýe­ti iş­läp dü­zen ze­nan­lar Em­ma­nu­el Şar­pant­ýe we Jen­ni­fer Dud­ne be­ril­di. Hä­zir­ki wagt­da Ger­ma­ni­ýa­da iş­le­ýän fran­suz mik­ro­bio­lo­gy Şar­pant­ýe we onuň kär­de­şi ame­ri­ka­ly bio­hi­mik Jen­ni­fer Dud­ne bir­nä­çe ýyl ozal bak­te­ri­ýa­lar­da mo­le­kul­ýar «im­mu­ni­te­ti» ýü­ze çy­ka­ryp, ola­ryň wi­rus­lar­dan go­ra­ýan­dy­gy­ny anyk­la­dy­lar. Alym­lar «gen­le­ri be­je­rip» bil­ýän «DNK gaý­çy» at­ly CRISPR-Cas9 usu­ly­ýe­ti­ni 2012-nji ýyl­da ýü­ze çy­ka­ryp­dy­lar. Ola­ry adam­lar­da we haý­wan­lar­da gen­le­ri re­je­le­mek­de, my­sal üçin süý­ji ke­se­li­ni, leý­ke­mi­ýa­ny we şi­zof­re­ni­ýa­ny be­jer­mek­de ula­nyp bol­jak­dy­gy­ny anyk­la­dy­lar. Şo­nuň ýa­ly hem hä­zir­ki wagt­da dün­ýä­niň dür­li ýurt­la­ry­nyň alym­la­ry «gen re­je­gä­ri­ni» AIDS we ne­sil yzar­la­ýan ke­sel­ler ýa­ly çyn­la­kaý ke­sel­le­ri be­jer­mek­de çe­me­leş­me­ler dö­ret­mek üçin ulan­ýar­lar. Ne­ti­je­de, bu usu­ly­ýet ar­ka­ly ösüm­lik­le­riň, haý­wan­la­ryň we mik­ro­or­ga­nizm­le­riň gen­le­ri­ni öz­ger­dip bol­ýar.
Özboluşly şahyrana sesi
üçin sylaglandy
8-nji okt­ýabr­da No­be­liň ede­bi­ýat bo­ýun­ça baý­ra­gy ABŞ-ly şa­hyr ze­nan Lui­za Glu­ga «Kä­mil gö­zel­li­gi bi­len şah­sy­ýe­tiň bar­ly­gy­ny köp ta­rap­ly ed­ýän öz­bo­luş­ly şa­hy­ra­na se­si üçin» be­ril­di. Lui­za Gluk 1968-nji ýyl­da «Now­ba­har ça­ga» at­ly goş­gu­lar ýy­gyn­dy­sy bi­len il­kin­ji ge­zek hä­zir­ki za­man ame­ri­kan ede­bi­ýa­ty­nyň iň gör­nük­li şa­hyr­la­ry­nyň bi­ri hök­mün­de yk­rar edil­di. Onuň ga­la­myn­dan je­mi 12 sa­ny goş­gu­lar ýy­gyn­dy­sy çyk­dy. Lui­za Glu­gyň eser­le­ri aý­dyň­ly­ga ym­tyl­ma­gy bi­len ta­pa­wut­lan­ýar. Dur­muş me­se­le­le­ri hem-de ene-ataň we do­gan­la­ryň bi­len ýa­kyn ara­gat­na­şyk­da bol­mak onuň eser­le­ri­niň için­den eriş-ar­gaç bo­lup geç­ýär. Şa­hyr özü­niň aja­ýyp şy­gyr­la­ry­ny adat­ça, ro­wa­ýat­lar­dan we nus­ga­wy ýö­rel­ge­ler­den yl­ham alyp dö­red­ýär.

Parahatçylyga goşan goşandy
nazara alyndy
9-njy okt­ýabr­da Pa­ra­hat­çy­lyk bo­ýun­ça No­bel baý­ra­gy­na Bü­tin­dün­ýä Azyk Mak­sat­na­ma­sy­nyň (World Fo­od Prog­ram­me, WFP) my­na­syp bo­lan­dy­gy ha­bar be­ril­di. Be­ýa­nat­da WFP-iň aç­ly­ga gar­şy edýän ta­gal­la­la­ry, dür­li se­bit­ler­de pa­ra­hat­çy­ly­ga go­şan go­şan­dy we aç­ly­gyň öňü­ni al­mak­da öň­de­ba­ry­jy güýç hök­mün­de çy­kyş eden­di­gi na­za­ra al­nyp bu baý­rak bi­len sy­lag­la­nan­dy­gy bel­le­nil­ýär.
12-nji okt­ýabr­da Alf­red No­be­liň hor­ma­ty­na Şwe­si­ýa­nyň döw­let ban­ky ta­ra­pyn­dan 1968-nji ýyl­da dö­re­di­len yk­dy­sa­dy­ýet bo­ýun­ça baý­ra­gyň eýe­si bel­li bo­lar. Luk­man­çy­lyk, fi­zi­ka, hi­mi­ýa, ede­bi­ýat we yk­dy­sa­dy­ýet bo­ýun­ça baý­rak­lar Şwe­si­ýa­nyň paý­tag­ty Stok­golm­da, Pa­ra­hat­çy­lyk baý­ra­gy bol­sa, Nor­we­gi­ýa­nyň paý­tag­ty Os­lo­da mä­lim edil­ýär. 1901-nji ýyl­dan bä­ri be­ril­ýän ab­raý­ly hal­ka­ra baý­ra­gy­nyň şu ýyl­ky pul möç­be­ri 10 mil­li­on kro­na (1 mil­li­on dol­lar) deň­dir.