Hormatly Prezidentimiziň taýsyz tagallasy bilen Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe milli mirasymyzy, şeýle-de ýaşap geçen şahsyýetlerimiziň ömür ýoluny we amala aşyran işlerini öwrenmeklige hem-de ähli hakykaty bilen halka ýetirmeklige uly üns berilýär. Türkmen halkyny dünýä tanatmakda, ýurdumyzyň at-abraýyny dabaralandyrmakda uly işler bitiren taryhy şahsyýetlerimiz hakynda milli Liderimiz – Özleriniň ölmez-ýitmez ylmy-edebi mirasy bilen türkmen halkynyň ruhy dünýäsini äleme ýaýan akyldarlarymyzyň adyny, mertebesini şöhratlandyrmak, olaryň taryhdaky ornuna mynasyp baha bermek biziň mukaddes borjumyzdyr. Häzir milli mirasymyzyň taryhynda öçmejek yz goýan akyldarlarymyzyň atlaryny ýüze çykarmak, olaryň döreden edebi-ylmy gymmatlyklaryny tapmak, öwrenmek, halka ýetirmek işleri özüniň aýdyň ýoluna düşdi – diýip, adalatly belläp geçýär. Şeýle şahsyýetleriň biri-de Muhammet Baýram han Türkmendir.

XVI asyr­da Mo­gol im­pe­ri­ýa­sy­nyň (Ow­ga­nys­tan­da, Hin­dis­tan­da, Pa­kis­tan­da) dö­rän döw­rün­de türk­men­ler hä­zir­ki Türk­me­nis­ta­nyň çäk­le­rin­de we onuň ser­het­le­rin­den da­şar­da-da döw­let gu­rup­dyr­lar. Baý­ram han bol­sa ata Wa­ta­nyn­dan uzak­da ýa­şan we hal­ky­ny meş­hur eden türk­men­le­riň bi­ri­dir. Onuň bi­len bag­ly Mo­gol im­pe­ri­ýa­sy­nyň üç pa­ty­şa­sy ba­ra­da ýa­zuw çeş­me­le­rin­de gym­mat­ly mag­lu­mat­lar sak­la­nyp ga­lyp­dyr. De­li uni­wer­si­te­ti­niň pro­fes­so­ry Ram Ki­şo­ri Pan­di­niň «Mu­ham­met Baý­ram han Türk­me­niň öm­ri we eder­men­lik­le­ri» at­ly işin­de: «Baş­ga ser­dar­la­ryň hiç bi­ri-de ba­tyr­lyk­da, döw­le­ti do­lan­dyr­mak us­sat­ly­gyn­da, alym­lyk­da, ede­bi­ýa­ty oňat bil­mek­de we sö­weş tej­ri­be­sin­de Baý­ram han bi­len bäs­le­şip bil­jek däl­di, çün­ki ol türk­men­di» di­ýip bel­läp­dir.
Baý­ram han Türk­men özü­niň ede­bi-fi­lo­so­fi­ki dö­re­di­ji­li­gi, gaý­duw­syz­ly­gy, ba­tyr­ly­gy, yn­san­per­wer ýö­rel­ge­si bi­len Or­ta Azi­ýa, Ow­ga­nys­tan, Ho­ra­san, Eý­ran, Hin­dis­tan ýa­ly ga­dy­my gün­do­gar halk­la­ry­nyň raý­daş­ly­gy­ny üp­jün edip, ola­ryň ara­syn­da­ky me­de­ni hyz­mat­daş­ly­gyň ösü­şi­ni, mi­ze­mez dost­lu­gyň pug­ta­lan­ma­gy­ny ga­za­nan şah­sy­ýet­dir. As­ly türk­men bo­lup, Hin­dis­tan­da kuw­wat­ly döw­let dö­re­dip «han-ha­nan» («han­la­ryň ha­ny») ady­na my­na­syp bo­lan Baý­ram ha­nyň ama­la aşy­ran iş­le­ri di­ňe bir öz ýa­şan döw­ri üçin äh­mi­ýet­li bol­man, eý­sem, tu­tuş Gün­do­gar halk­la­ry­nyň ta­ry­hyn­da, me­de­ni­ýe­tin­de öç­me­jek yz go­ýup­dyr.
Baý­ram ha­nyň ylym-bi­li­mi­ni, dur­muş tej­ri­be­si­ni ile ýaý­mak is­län­di­gi­ne onuň köp san­ly şy­gyr se­tir­le­ri-de şa­ýat­lyk ed­ýär. Ol äh­li ukyp-ba­şar­ny­gy­ny öz og­ly Ab­dy­ra­hy­ma siň­dir­me­gi ba­şa­ran akyl­dar­dyr. Şo­nuň ne­ti­je­sin­de hem Baý­ram ha­nyň og­ly bäş dil­de goş­gy ýa­zyp, Gün­do­gar ede­bi­ýa­ty­nyň ta­ry­hy­na Ra­hy­my ady bi­len gi­rip­dir. Ýe­ri ge­len­de aýt­sak, Ab­dy­ra­hym Ra­hy­my­nyň öm­ri we dö­re­di­ji­li­gi hä­zir­ki wagt­da türk­men alym­la­ry ta­ra­pyn­dan ürç edi­lip öw­re­ni­lip, ga­zet-žur­nal­la­ryň üs­ti bi­len giň oky­jy­lar köp­çü­li­gi­ne ýe­ti­ril­ýär.
Mu­ham­met Baý­ram han dö­re­di­ji­lik işi­ne ýaş­lyk­da baş­la­ýar. Onuň tür­ki hem pars di­lin­de ýa­zan köp san­ly ga­zal­la­ry, ru­ba­gy­la­ry, fer­di­ýat, kyt­ga­la­ry bar. Onuň «Fe­tih­na­ma» at­ly öz har­by ýö­riş­le­ri­ni be­ýa­n ed­ýän ki­ta­by­nyň hem bo­lan­dy­gy çak­la­nyl­ýar. Şeý­le-de, hin­di di­lin­de goş­gu­lar ýa­zan­dy­gy aý­dyl­ýar.
Mu­ham­met Baý­ram ha­nyň «Saý­la­nan eser­le­ri» 1970-nji ýyl­da il­kin­ji ge­zek Türk­me­nis­tan­da ne­şir edil­di. Bu ýy­gyn­da onuň pars hem tür­ki dil­le­rin­dä­ki goş­gu­la­ry­nyň ag­la­ba­sy gi­ri­zi­lip­dir.
Mu­ham­met Baý­ram ha­nyň bir­nä­çe aja­ýyp goş­gu­la­ry («Ba­ha­ry gör», «Ýar­mu­ham­met», «Ta­pyl­mas», «Bil­mes men», «Sa­çyň», «Göz­le­riň») bi­ze ge­lip ýe­tip­dir. Ola­ryň kö­pü­si söý­gi te­ma­syn­da bo­lup, kä­bi­rin­de bol­sa ba­tyr­ly­gyň, gah­ry­man­çy­ly­gyň was­py du­ýul­ýar. Şeý­le-de, adam­kär­çi­lik ha­kyn­da, dün­ýä, dur­muş-ýa­şa­ýyş dog­ru­syn­da pi­kir öwür­ýän fi­lo­so­fi­ki bent­ler hem bar.
Baý­ram han aja­ýyp şa­hyr we be­ýik ser­ker­de bo­lup­dyr. Ol pa­ra­sat­ly­lyk, eder­men­lik, yg­rar­ly­lyk, ylym-bi­lim­li­lik ýa­ly sy­pat­la­ry özün­de jem­läp­dir. Bu be­ýik şah­syň 500 ýyl­lyk se­ne­si 2000-nji ýyl­da Türk­me­nis­tan­da, Hin­dis­tan­da, Pa­kis­tan­da uly da­ba­ra bi­len bel­le­nil­di. Ýur­du­myz­da Baý­ram ha­na uly hor­ma­tyň ny­şa­ny hök­mün­de paý­tag­ty­my­zyň se­ýil­gäh­le­rin­de onuň heý­kel­le­ri otur­dyl­dy. Har­by bö­lüm­le­re ady da­ky­lyp, onuň di­wa­ny ne­şir edil­di, şah­sy­na ba­gyş­la­nyp hal­ka­ra mas­la­hat ge­çi­ril­di.
Şu ýyl hem Da­şa­ry iş­ler mi­nistr­li­gi­niň, Bi­lim mi­nistr­li­gi­niň hem-de Ylym­lar aka­de­mi­ýa­sy­nyň gu­ra­ma­gyn­da paý­tag­ty­myz­da san­ly ul­gam ar­ka­ly «Mu­ham­met Baý­ram han Türk­men we türk­men hal­ky­nyň mert­lik, wa­tan­sö­ýü­ji­lik, adam­kär­çi­lik ýö­rel­ge­le­ri» at­ly hal­ka­ra mas­la­hat ge­çi­ril­di. Mas­la­ha­ta Ow­ga­nys­tan­dan, Hin­dis­tan­dan, Ga­za­gys­tan­dan, Gyr­gy­zys­tan­dan, Hy­taý­dan, Pa­kis­tan­dan, Rus­si­ýa Fe­de­ra­si­ýa­syn­dan, Tä­ji­gis­tan­dan dip­lo­mat­lar we alym­lar gat­naş­dy­lar.
Ber­ka­rar döw­le­ti­mi­ziň bag­ty­ýar­lyk döw­rün­de hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň pa­ra­sat­ly baş­tu­tan­ly­gyn­da baý ede­bi we ru­hy mi­ra­sy­my­zy, ta­ryh­da öç­me­jek yz gal­dy­ryp gi­den meş­hur şah­sy­ýet­le­ri­mi­zi öw­ren­mek, ola­ryň dün­ýä­niň al­tyn ha­zy­na­sy­na peş­geş be­ren eser­le­ri bi­len ýa­kyn­dan ta­nyş­mak üçin äh­li şert­ler dö­re­dil­ýär. Şeý­le müm­kinç­ilik­le­ri dö­re­dip be­ren hormatly Prezidentimize çäk­siz al­kyş­la­ry­my­zy aýd­ýa­rys.

Tyl­la­gö­zel Gar­ly­ýe­wa,
S.A.Ny­ýa­zow adyn­da­ky Türk­men oba ho­ja­lyk uni­wer­si­te­ti­niň ta­ly­by.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА