Guý­ma­gur­sak ze­hi­ni ýat­lap

(Ata Alowow hakynda ýatlama)

Köp­le­riň ha­ly­pa­sy, ze­hin­li akt­ýor Ata Alo­wo­wyň dö­re­di­ji­lik ýo­ly ha­kyn­da pi­kir eden ma­ha­lyň «Yn­san öm­rü­niň ma­ny­sy nä­me?» di­ýen so­wal ör­bo­ýu­na gal­ýar. Yn­ha, bu so­wa­la şeý­le jo­gap ber­mek dog­ry bol­sa ge­rek. «Adam­la­ryň şat­ly­gy­na şat­lyk goş­ma­gy, adam­la­ryň ar­gyn­ly­gy­ny aýyr­ma­gy, adam­la­ra lez­zet paý­la­ma­gy, ge­rek ýe­rin­de he­ma­ýa­ty­ny ýe­tir­me­gi ba­şar­ýan yn­sa­nyň öm­ri ma­ny­ly ömür­dir».
Türk­me­nis­ta­nyň halk ar­tis­ti, akt­ýor, re­žiss­ýor Ata Alo­wow hem şeý­le yn­san­la­ryň bi­ri bo­lup­dy. Onuň ge­çen dur­muş ýo­lu­na ma­ny­ly öm­rüň ýo­ly di­ýip ba­ha ber­mek­lik dog­ry bol­sa ge­rek.
Türk­men­ler­de «Guý­ma­gur­sak bol­ma­sa, dürt­me gur­sak neý­le­sin» di­ýen pä­him bar. Ata Alo­wo­wyň guý­ma­gur­sak ze­hi­ni bar. Mu­ňa onuň sah­nada hem-de ki­no­film­ler­de dö­re­den keşp­le­ri­ne, sah­na­laş­dy­ran spek­takl­la­ry­na to­ma­şa eden her bir to­ma­şa­çy gü­wä geç­se ge­rek.
1943-nji ýyl­da Ahal we­la­ýa­ty­nyň Ba­ba­daý­han et­ra­byn­da gul­luk­çy­nyň maş­ga­la­syn­da dün­ýä inen Ata tu­ruw­baş­dan sun­ga­tyň su­rat çek­mek gör­nü­şi­ne ma­ýyl bo­lup­dyr. Onuň ka­ka­sy Alow aga oba mek­de­bin­de mu­gal­lym­çy­lyk et­se, eje­si Ogul­gyz eje oba­da eli iş­li ze­nan hök­mün­de ta­na­lyp­dyr. Alow aga bi­len Ogul­gyz eje bäş og­ly, al­ty gy­zy ter­bi­ýe­läp ýe­tiş­di­rip­dir­ler. Ça­ga­la­ryň için­de ýa­şa­jyk Ata su­rat çek­me­gi go­wy gö­rüp­dir. Alow aga Ataň çe­ken su­rat­la­ry­ny syn­lap, gel­jek­de onuň su­rat­keş bo­lup ýe­tiş­jek­di­gi­ne tüýs ýü­rek­den yna­nyp­dyr.
1959-njy ýyl­da or­ta mek­de­bi ta­mam­lan Ata paý­tag­ty­myz­da­ky öň­ki Ş.Rus­ta­we­li adyn­da­ky çe­per­çi­lik uçi­li­şe­si­ne res­mi­na­ma­la­ry­ny tab­şyr­ýar. Gi­riş sy­nag­la­ry­na taý­ýar­lyk gö­rül­ýän wag­ty Ata­nyň ýa­ny­na kö­ne dost­la­ry­nyň bi­ri ge­lip, özü­niň Mosk­wa oku­wa git­mek­çi bol­ýan­dy­gy­ny aý­dyp, Ata hem özi bi­len git­me­gi tek­lip ed­ýär. Şon­dan soň Ata pi­ki­ri­ni üýt­ge­dip, su­rat­keş­lik ug­run­dan oku­wa gir­män, yk­ba­lyň em­ri bi­len Mosk­wa­nyň Lu­na­çars­kiý adyn­da­ky Döw­let teatr sun­ga­ty ins­ti­tu­ty­nyň teatr we ki­no ar­tis­ti bö­lü­mi­ne oku­wa gir­ýär. Ol ins­ti­tut­da ta­ny­mal mu­gal­lym­lar O.Py­žo­wa, B.Bi­bi­kow da­gy­lar­dan tä­lim al­ýar. Oku­wyň il­kin­ji gün­le­rin­den baş­lap ha­ly­pa mu­gal­lym­lar Ata­nyň te­bi­gy ze­hi­ni­ne ýo­ka­ry ba­ha be­rip­dir­ler. Şo­nuň üçin hem olar gel­jek­ki sah­na us­sa­dy­na teatr sun­ga­ty­nyň in­çe syr­la­ry­ny has-da iç­gin öw­re­dip baş­lap­dyr­lar. Köp wagt geç­män­kä-de ins­ti­tu­tyň ha­ly­pa mu­gal­lym­la­ry Ata okuw spek­takl­la­ryn­da dür­li keşp­le­ri jan­lan­dyr­ma­gy yna­nyp­dyr­lar. Ýaş ta­lyp Ata­nyň ins­ti­tut­da il­kin­ji ýe­ri­ne ýe­ti­ren keş­bi türk­men dra­ma­tur­gy Gu­se­ýin Muh­ta­ro­wyň pýe­sa­sy esa­syn­da sah­na­laş­dy­ry­lan «Kom­so­mol sö­zi» at­ly spek­takl­da­ky pro­fes­sor Päl­wa­no­wyň keş­bi bo­lup­dyr. Onuň dö­re­den bu keş­bi ha­ly­pa mu­gal­lym­la­ryň we ta­lyp ýol­daş­la­ry­nyň gö­wün­le­rin­den tu­rup­dyr. Bu keş­biň şow­ly çyk­ma­gy gel­jek­ki ar­tis­ti beý­le­ki sah­na eser­le­rin­de dür­li keşp­le­ri jan­lan­dyr­ma­ga ge­ti­rip­dir. Şon­dan soň pro­fes­sor Bo­ris Bi­bi­kow Ata Alo­wo­wa ins­ti­tut­da sah­na­laş­dy­ryl­ýan spek­takl­lar­da dür­li keşp­le­ri dö­ret­me­gi yna­nyp­dyr. Ata ta­lyp döw­rün­de A.Ar­bu­zo­wyň «Ir­kutsk wa­ka­sy» at­ly sah­na oý­nun­da Ser­ge­ýiň, K.Gol­do­ni­niň «Kod­ži­nskdä­ki da­wa-jen­jel» at­ly sah­na oý­nun­da Ti­ta-Naneýiň, W.Şeks­pi­riň «Otel­lo» at­ly sah­na ese­rin­de Otel­lo­nyň we Ýa­go­nyň keşp­le­ri­ni dö­re­dip­dir.
Ata Alo­wow 1964-nji ýyl­da ins­ti­tu­ty üs­tün­lik­li ta­mam­lap, paý­tag­ty­myz­da­ky öň­ki Ýaş to­ma­şa­çy­lar te­at­ryn­da işe baş­la­ýar. Gel­jek­ki ze­hin­li ar­tis­te şol dö­wür­ler te­at­ryň us­sat­la­ry, Türk­me­nis­ta­nyň halk ar­tist­le­ri Aman Gul­mäm­me­dow bi­len Ba­zar Ama­now ha­ly­pa­lyk ed­ýär­ler. Bu ha­ly­pa­lar ýaş ar­tis­tiň öz­bo­luş­ly ze­hi­ni­niň bar­dy­gy­na göz ýe­ti­rip, onuň bu ugur­da has-da kä­mil­leş­me­gi üçin uly kö­mek ed­ýär­ler. Bu ha­ly­pa­la­ryň gol­daw­la­ry ne­ti­je­sin­de Ata sah­na­da dür­li spek­takl­lar­da aja­ýyp keşp­le­ri jan­lan­dy­ryp baş­lap­dyr. Onuň te­at­ryň sah­na­syn­da ýe­ne-de il­kin­ji dö­re­den keş­bi bo­lan G.Muh­ta­ro­wyň «Kom­so­mol sö­zi» at­ly sah­na ese­rin­dä­ki pro­fes­sor Päl­wa­no­wyň keş­bi bo­lup­dyr.

Ata ýaş­ly­gy­na ga­ra­maz­dan bu te­at­ryň sah­na­syn­da mil­li teatr sun­ga­ty­my­zyň ta­ry­hy­na gi­ren türk­men we da­şa­ry ýurt dra­ma­turg­la­ry­nyň pýe­sa­la­ry esa­syn­da sah­na­laş­dy­ry­lan sah­na eser­le­rin­de dür­li hä­si­ýet­dä­ki gah­ry­man­la­ryň aja­ýyp keşp­le­ri­ni dö­re­dip, to­ma­şa­çy­la­ryň söý­gü­si­ni ga­za­nyp­dyr. Olar­dan «Keý­mir kör» spek­tak­lyn­da baş keşp bo­lan Keý­mir kö­rüň, «Kod­ži­nskdä­ki da­wa-jen­jel» spek­tak­lyn­da ba­lyk­çy­nyň, «Hang» sah­na ese­rin­de Ro­bert Şu­me­niň, «Egnaçyk adam­lar» spek­tak­lyn­da Ber­di­niň, «Çanda du­wuň baş­dan ge­çi­ren­le­rin­de» Ka­ra­ga­şyň we suw pe­riş­de­si­niň, «Tä­sin te­bipde» La­çy­nyň, «Bu nä­hi­li beý­le bol­ýar» sah­na ese­rin­de An­na­tu­wak Çow­du­ro­wyň, «Ökünçde» Sa­pa­ryň, «Aý tu­tu­lan gi­je­sin­de» Di­wa­na­nyň, «Maş­ga­lada» Stra­pu­lo­wyň keşp­le­ri to­ma­şa­çy­lar ta­ra­pyn­dan söý­lüp gar­şy al­nan keşp­ler bo­lup­dy.
Ata Alo­wow Mosk­wa­nyň iki ýyl­lyk re­žiss­ýor­la­ryň hü­när kä­mil­leş­di­riş oku­wy­ny ta­mam­lap ge­le­nin­den soň öň­ki Mol­la­ne­pes adyn­da­ky Türk­men döw­let dra­ma te­at­ryn­da oýun go­ýu­jy re­žiss­ýor we­zi­pe­sin­de iş­läp baş­la­ýar. Ol uzak ýyl­la­ryň do­wa­myn­da te­at­ryň sah­na­syn­da di­ňe bir keşp jan­lan­dyr­mak bi­len çäk­len­män, eý­sem, türk­men we da­şa­ry ýurt dra­ma­turg­la­ry­nyň eser­le­ri bo­ýun­ça «Suw dam­ja­sy-al­tyn dä­ne­si», «Ri­çard-III», «Şasenem we Ga­ryp», «Söz­lär ti­li türk­me­niň», «Sa­ýat­ly-Hem­ra», «Hüýr­luk­ga-Hem­ra», «Ýe­gor Bu­ly­çew we baş­ga­lar», «Ne­si­mi», «Mol­la­ne­pes», «Yk­bal», «Ömür da­wa­sy», «Bak­ja gi­ren ok­lukir­pi», «Il og­ly», «Tü­peň­li adam», «Der­ňew­çi», «Ke­mi­ne», «Bo­sa­ga bal­la­da­sy», «Ke­ra­mat­ly top­rak», «Har­man­dä­li», «Ge­lin gel­ýär», «Aşyk­lyk», «Ag­zy­bir­lik ýy­ly­sy­dyr oja­gyň» ýa­ly sah­na eser­le­ri­ni sah­na­laş­dy­ryp­dyr.

Ata Alo­wow ýur­du­my­zyň Mag­tym­gu­ly adyn­da­ky Mil­li saz­ly dra­ma te­at­ryn­da hem zäh­met çek­mek bi­len, bu te­at­ryň sah­na­syn­da-da bir­nä­çe sah­na oýun­la­ry­ny sah­na­laş­dy­ryp­dyr.
A.S.Puş­kin adyn­da­ky Döw­let rus dra­ma te­at­ryn­da «Pe­reň­li», «Biz ýe­ne-de du­şu­şa­rys», «Mag­tym­gu­ly» at­ly sah­na eser­le­ri­ni sah­na­laş­dy­ryp, to­ma­şa­çy­la­ryň uly söý­gü­si­ni ga­za­nan Ata Alo­wow poe­zi­ýa­ny, esa­san hem Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň goş­gu­la­ry­ny uly hö­wes bi­len okap­dyr. Köp öwüş­gin­li sun­gat us­sa­dy Ata Alo­wo­wyň şy­gyr äle­min­de öz güý­jü­ni sy­nap gö­ren­di­gi­ni hem bel­läp ge­çe­si­miz gel­ýär. Ol özü­niň şä­girt­le­ri bo­lan Türk­me­nis­ta­nyň halk ar­tis­ti Mu­ham­met­gu­ly Ka­sy­mo­wa, Türk­me­nis­ta­nyň at ga­za­nan ar­tist­le­ri Döw­let Ber­di­ýe­we, My­rat Ara­do­wa, şeý­le-de ar­tist Ba­tyr Ça­ry­ýe­we we beý­le­ki ýaş ar­tist­le­re goş­gy­ny la­byz­ly oka­ma­gyň in­çe til­sim­le­ri­ni yh­las bi­len öw­re­dip­dir. Ha­ly­pa ar­tist di­ňe bir poe­zi­ýa bi­len meş­gul bol­man, eý­sem, eser ýaz­ma­gyň hem us­sa­dy bo­lup, türk­men teatr sun­ga­ty, akt­ýor­çy­lyk us­sat­ly­gy ba­ra­da ki­tap­ça ýa­zyp­dyr.
Ata aga­nyň Gök­de­pe ur­şun­da bo­lup ge­çen pa­jy­ga­ly wa­ka­lar ha­kyn­da gür­rüň ber­ýän «Ga­la» at­ly sah­na oý­nun­da jan­lan­dy­ran Gur­ban­my­rat işa­nyň keş­bi, şeý­le-de W.Şeks­pi­riň «Ro­meo we Jul­ýet­ta» sah­na oý­nun­da jan­lan­dy­ran Ro­meo­nyň keş­bi oňa to­ma­şa eden adam­la­ryň hä­li-hä­zir­le­rem ýa­dyn­da­dyr. Şol keşp­ler hem Ata aga şöh­rat ge­ti­ren keşp­ler bo­lup­dy. Ki­no sun­ga­tyn­da dö­re­den keşp­le­ri bi­len hem hal­kyň söý­gü­li ar­tis­ti­ne öw­rü­len Ata Alo­wo­wyň su­ra­ta dü­şen film­le­rin­den meş­hur re­žiss­ýor hem akt­ýor Al­ty Gar­ly­ýe­wiň «Mag­tym­gu­ly» at­ly çe­per fil­mi, «Der­ýa­nyň aňyr­sy ser­het», «Gä­mi­çi­niň ja­ny bir», «Ten­tek» at­ly çe­per film­ler halk köp­çü­li­gi­niň göw­nün­den tu­ran film­ler bo­lup­dy. Al­ty Gar­ly­ýew «Mag­tym­gu­ly» fil­min­de ýaş türk­men ýi­gi­di Öwe­ziň keş­bi­ni, şeý­le-de, «Der­ýa­nyň aňyr­sy ser­het» fil­min­dä­ki baş gah­ry­ma­nyň, ýag­ny ser­het­çi ýi­git Ata­nyň keş­bi­ni jan­lan­dyr­mak üçin Ata Alo­wo­wy tek­lip edip­dir. «Gä­mi­çi­niň ja­ny bir» fil­min­de ba­lyk­çy ýi­git My­ra­dyň, «Ten­tek» fil­min­dä­ki baş­ly­gyň keş­bi ar­tis­tiň ýi­ti ze­hi­ni­ni, ukyp-ba­şar­ny­gy­ny aýan eden keşp­ler­dir.
Ata Alo­wow ki­no sun­ga­tyn­da di­ňe bir keşp jan­lan­dyr­ma­gyň us­sa­dy bol­man, ki­no­film­le­re ses ber­me­giň hem us­sa­dy bo­lup­dyr. Ol «Türk­men­film» ki­nos­tu­di­ýa­sy­nyň ter­ji­me bö­lü­min­de da­şa­ry ýurt film­le­ri­niň 500-den gow­ra­gy­na türk­men di­lin­de ses be­rip­dir.
Ata aga re­žiss­ýor hök­mün­de Türk­men döw­let gur­jak te­at­ry­nyň sah­na­syn­da hem ça­ga­la­ryň söý­gü­li er­te­ki­le­ri esa­syn­da en­çe­me sah­na oýun­la­ry­ny sah­na­laş­dyr­ýar.
Us­sat ha­ly­pa iş­län dö­wür­le­ri Aş­ga­ba­dyň öň­ki Türk­men döw­let pe­da­go­gik sun­gat ins­ti­tu­tyn­da, şeý­le hem Türk­men döw­let me­de­ni­ýet ins­ti­tu­tyn­da ta­lyp ýaş­la­ra akt­ýor­çy­lyk us­sat­ly­gyn­dan sa­pak be­rip­dir.
Köp­le­riň ha­ly­pa­sy Ata Alo­wo­wa ki­no we teatr sun­ga­ty­ny ös­dür­mek­dä­ki bi­ti­ren hyz­mat­la­ry üçin 1976-njy ýyl­da Türk­me­nis­ta­nyň at ga­za­nan ar­tis­ti, 1993-nji ýyl­da bol­sa Türk­me­nis­ta­nyň halk ar­tis­ti di­ýen hor­mat­ly at­lar da­kyl­ýar. Ha­ly­pa 1985-nji ýyl­da «Suw dam­ja­sy – al­tyn dä­ne­si» at­ly ese­ri sah­na­laş­dy­ran­dy­gy üçin Mag­tym­gu­ly adyn­da­ky Döw­let baý­ra­gy­na my­na­syp bol­ýar. 1996-njy ýyl­da Ata Alo­wow «Gaý­rat» hem-de «Wa­ta­na bo­lan söý­gü­si üçin» me­dal­la­ry bi­len sy­lag­lan­ýar, «Ga­la» at­ly ese­ri sah­na­laş­dy­ran­dy­gy üçin Mag­tym­gu­ly adyn­da­ky Hal­ka­ra baý­ra­gy­na my­na­syp bol­ýar. 2001-nji ýyl­da «Ga­raş­syz Türk­me­nis­ta­na bo­lan be­ýik söý­gü­si üçin» or­de­ni, 2011-nji ýyl­da bol­sa Türk­me­nis­ta­nyň Ga­raş­syz­ly­gy­nyň 20 ýyl­ly­gy­na at­ly ýu­bi­leý me­da­ly bi­len sy­lag­lan­ýar.
Öz ýa­şan ma­ny­ly öm­rün­de teatr we ki­no sun­ga­ty­nyň ös­me­gi üçin uly iş­ler bi­ti­ren ha­ly­pa ar­tis­t Ata Alowowy ýa­kyn­la­ry, deň-duş­la­ry, şä­girt­le­ri we bi­le iş­le­şen kär­deş­le­ri ýag­şy­lyk­da ýat­la­ýar­lar.

Ak­my­rat Ho­ja­ber­di­ýew, ki­no sun­ga­ty­ny öw­re­ni­ji.