Dü­ýe ma­ly – dün­ýe ma­ly

Ata-ba­ba­la­ry­my­zyň «Dü­ýe ma­ly – dün­ýe ma­ly» diý­me­gi ýö­ne ýe­re däl bol­sa ge­rek. Her bir dö­re­di­len halk ara­syn­da­ky aýt­gy­la­ryň, na­kyl­la­ryň aňyr­syn­da dur­muş ele­gin­den ge­çi­ri­len ýa­şa­ýyş ze­rur­ly­gy, ola­ryň äh­mi­ýe­ti oý­la­ny­lyp, öl­çe­ri­lip dö­re­di­len­dir. Ta­ry­hy­my­za ser sal­sak, dü­ýe­ler hal­ky­myz üçin örän mö­hüm iş şert­le­rin­de ula­ny­lyp­dyr, ge­lin­ler dü­ýä­niň üs­tün­de ke­je­be bi­len ge­ti­ri­lip­dir. «Ýü­ňün­den ýor­gan, süý­dün­den sar­gan» edi­len dü­ýe­le­riň süý­di dür­li ke­sel­le­ri be­jer­mek­de ber­hiz­lik se­riş­de hök­mün­de ula­ny­lyp­dyr, hä­zir­ki wagt­da hem dü­ýe süý­dün­den giň­den peý­da­la­nyl­ýar. Ta­ry­hy­my­zyň ta­ryp­ly sa­hy­pa­la­ryn­da buý­sanç bi­len ýat­la­nyl­ýan «Be­ýik Ýü­pek ýo­lu­ny» hem dü­ýe­siz göz öňü­ne ge­tir­mek müm­kin däl. Şol dö­wür­de söw­da­gär­ler ar­gy­şa gi­den­le­rin­de dü­ýe­ler­den ker­wen gu­rap, en­çe­me men­zil ýol­lar aşyp, söw­da ul­ga­my­nyň ös­me­gi­ne öz go­şant­la­ry­ny go­şup­dyr­lar. Şu se­bäp­li hem dü­ýe­ler, ola­ryň aý­ra­tyn be­den gur­lu­şy, ys­sy we so­wuk ho­wa çy­dam­ly­ly­gy ba­ra­da gy­zyk­la­nyp, öz top­lan mag­lu­mat­la­ry­my oky­jy­lar bi­len paý­laş­ma­gy ma­kul bil­dim.
Dü­ýe­le­ri beý­le­ki jan­dar­lar­dan ta­pa­wut­lan­dyr­ýan aý­ra­tyn­ly­gy bu onuň iň agyr şert­ler­den hem tä­sir­len­me­ýän be­den gur­lu­şy­dyr. Dü­ýe­le­riň be­den gur­lu­şy aç­ly­ga we suw­suz­ly­ga en­çe­me gün­läp çy­dam­ly bo­lup, üs­tün­de ýüz­ler­çe ki­log­ra­m ýü­ki bi­len bir­nä­çe gün­läp ýol ýö­räp bil­ýär.
Dü­ýä­niň agyz we do­dak gur­lu­şy ýi­ti ti­ken­li ösüm­lik­le­ri aň­sat­lyk bi­len çeý­ne­mä­ge müm­kin­çi­lik ber­ýär. Dört ta­rap­ly aş­ga­za­ny we iý­mit siň­di­riş ul­ga­my güýç­li bo­lup, is­len­dik oty siň­di­rip bil­ýär, bu aý­ra­tyn­lyk oňa gu­rak we jöw­za­ly ys­sy ho­wa şert­le­rin­de ýa­şa­mak üçin ze­rur­dyr.
Dü­ýä­niň göz­le­ri iki ha­tar kir­pik bi­len gur­şa­lan­dyr. Kir­pik­ler ga­pan ýa­ly bi­r-bi­ri­niň için­den geç­ýän şe­kil­de ýer­le­şip, güýç­li tü­we­leý tu­ran­da gö­zü­ne çä­ge we gum gir­me­gin­den go­ra­­ýar.
Dü­ýä­niň bur­ny köp san­ly kök­le­re bö­lü­nen ka­nal­lar­dan eme­le ge­len­dir. Gu­rak we ys­sy ho­wa­da çy­gyň muk­da­ry az bol­ýar. Şu se­bäp­li dem al­ýan ho­wa­sy­nyň çyg­ly­ly­gy­ny ýi­tir­mez­li­gi ze­rur­dyr. Mu­ňa bol­sa dü­ýä­niň örän uly, öw­rüm­li, çy­gy özü­ne siň­di­rip bil­ýän aý­ra­tyn­ly­gy bo­lan ör­tük bi­len ör­tü­len bur­ny ýar­dam be­rip, çy­gy özü­ne siň­di­rip bil­ýän aý­ra­tyn­ly­gy bo­lan ör­tük ho­wa­da­ky çy­gyň 66 gö­te­ri­mi­ni sak­lap bil­ýär. Bur­nu­nyň bu aý­ra­tyn­ly­gy 40 de­re­je­den hem ýo­ka­ry bol­ýan ys­sy ho­wa­ny 20 de­re­jä çen­li pe­sel­dip, dü­ýä­niň ys­sy ho­wa­da sal­kyn dem al­ma­gy­na oňaý­ly müm­kin­çi­lik ber­ýär.
Dü­ýä­niň ýe­ne-de bir tä­sin aý­ra­tyn­ly­gy, güýç­li tü­we­leý­le­riň ne­ti­je­sin­de ho­wa­da­ky çä­gä­niň we gu­muň bur­nu­na gir­mez­li­gi üçin, edil göz­le­ri­ni ýu­mup bil­şi ýa­ly, bur­nu­ny hem ýa­pyp bil­ýän­li­gi­dir.
Dü­ýä­niň bü­tin be­de­ni­ni gur­şap alan gür tüý­le­ri ýa­kyp-ýan­dy­ry­jy ys­sy­nyň de­ri­si­ne ýet­mez­li­gi­niň öňü­ni al­ýar. Şol bir wag­tyň özün­de, so­wuk­dan go­ran­ma­ga hem kö­mek ed­ýär. Dü­ýe­ler 70 de­re­jä çen­li ys­sy ho­wa­da, go­şa ör­küç­li dü­ýe­ler bol­sa 52 de­re­jä çen­li so­wuk ho­wa­da ýa­şap bil­ýär­ler.
Dü­ýä­niň aýak­la­ry­nyň uzyn bol­şy ýa­ly, ýe­re bas­ýan pen­je­le­ri hem giň, ýaý­baň gör­nüş­de bo­lup, çä­gä, gu­ma bat­man ýö­räp bil­me­gi­ne oňaý­ly kö­mek ed­ýär. Da­ban­la­ry­nyň aý­ra­tyn ga­lyň de­ri bi­len ör­tü­len­li­gi bol­sa, gyz­gyn ýe­re ba­sy­lan aýa­gy­nyň gyz­maz­ly­gy­na ýar­dam ed­ýär.
Dü­ýe­le­riň agyr ho­wa şert­le­rin­de ýa­şap bil­mek­le­ri üçin iň esa­sy se­riş­de ola­ryň ör­küç­le­ri­dir. Dü­ýä­niň ör­kü­jin­de ag­ra­my­nyň bäş­den bir bö­le­gi­ne ba­ra­bar ýag bol­mak bi­len, ýa­gyň be­de­niň bel­li bir ýe­rin­de ýyg­nan­ma­gy, be­den su­wuk­ly­gy­nyň azal­maz­ly­gy­na, şeý­le­lik­de be­den su­wuk­ly­gy­nyň tyg­şyt­lan­ma­gy­na tä­si­r ed­ýär.

Ýol­my­rat Ýol­my­ra­dow,
Bol­dum­saz et­ra­by­nyň ýa­şaý­jy­sy.