Ter­bi­ýe jem­gy­ýet­çi­lik aňy hök­mün­de adam­zat dö­rä­li bä­ri yk­rar edi­lip ge­lin­ýär. Ol adamy yn­san­lyk de­re­je­si­ne gö­ter­ýän, ony jem­gy­ýe­tiň öňün­de gö­zel­leş­dir­ýän, onuň üs­tü­ne borç we jo­gap­kär­çi­lik ýa­ly ah­lak sy­pat­la­ry ýük­le­ýän ha­dy­sa­dyr.
Her bir jem­gy­ýet­çi­lik-yk­dy­sa­dy bas­gan­ça­gyň özü­ne mah­sus, onuň ah­lak gat­na­şyk­la­ryn­dan ge­lip çyk­ýan ter­bi­ýe­si, ter­bi­ýe­çi­lik ýö­rel­ge­si bol­ýar. Şol ýö­rel­ge ada­my onuň ýa­şa­ýan döw­rü­niň, za­ma­na­sy­nyň dur­muş sah­na­sy­na çy­kar­ýar. Jem­gy­ýet bol­sa oňa, onuň özü­ni alyp bar­şy­na, ed­ýän he­re­ket­le­ri­ne, gö­rüm-gö­rel­de­si­ne, edim-gy­ly­gy­na, hüý-hä­si­ýe­ti­ne gö­rä ba­ha ber­ýär.
Ter­bi­ýe jem­gy­ýe­tiň, şol ýa-da beý­le­ki bir jem­gy­ýet­de ýa­şa­ýan ada­myň ýa­şa­ýyş-dur­muş, me­de­ni-yn­san­per­wer we in­tel­lek­tu­al de­re­je­sin­den ge­lip çyk­ýar, şol bir wag­tyň özün­de onuň ah­lak keş­bi­ni gör­kez­ýär.
Adam­zat kow­mu­nyň dö­re­me­gi bi­len ter­bi­ýe dö­räp­dir, ösüp­dir, öz­ge­rip­dir, ke­ma­la ge­lip­dir. Ne­ti­je­de, adam­zat jem­gy­ýe­tiň yk­rar ed­ýän ta­rap­la­ry­ny, bil­dir­ýän ta­lap­la­ry­ny, ter­bi­ýe­çi­lik ýö­rel­ge­le­ri­ni ka­bul edip­dir, şo­lar bo­ýun­ça ýa­şap­dyr. Jem­gy­ýe­tiň ka­bul et­me­dik, in­kär ed­ýän ýö­rel­ge­le­ri­ni, ka­da-ka­nun­la­ry­ny bol­sa ýaz­ga­ryp­dyr. Köp­çü­li­giň, ýag­ny hal­kyň ag­la­ba bö­le­gi­niň ah­lak ga­ra­ýyş­la­ry, gat­na­şyk­la­ry, ter­bi­ýe­çi­lik ýö­rel­ge­le­ri hem­me­ler üçin hök­ma­ny bol­ma­gyn­da ga­lyp­dyr.
Her bir döw­rüň, her bir za­ma­na­nyň hem­me­ler üçin hök­ma­ny bo­lan ah­lak gym­mat­lyk­la­ry, dü­şün­je­le­ri, ka­da-ka­nun­la­ry bol­ýar. My­sal üçin, türk­men­ler oňa «türk­men­çi­lik ýö­rel­ge­le­ri» di­ýip at ber­ýär­ler. Her bir he­re­ket şo­ňa la­ýyk­lyk­lyk­da ama­la aşy­ryl­ýar. Oňa ga­bat gel­me­dik her bir ýag­daý, he­re­ket bol­sa uly il bo­lup ýaz­ga­ryl­ma se­ze­war edil­ýär. Bu gat­na­şyk­lar her bir dö­wür­de, za­ma­na­da yn­sany­ýe­tiň aňyn­da ke­ma­la ge­len dün­ýä­ga­ra­ýyş­dan ge­lip çyk­ýar.
Türk­men­çi­lik ýö­rel­ge­le­ri jem­gy­ýet­çi­lik-yk­dy­sa­dy bas­gan­çak­la­ryň ça­lyş­ma­gy, bi­ri­niň beý­le­ki­si­ne geç­me­gi bi­len öz­ge­rip­dir, adam­za­da, mil­li ru­ha ga­bat gel­ýän ýö­rel­ge­ler sak­la­nyp ga­lyp­dyr, dur­muş­dan yza gal­ýan­la­ryn­dan bol­sa ýüz dön­de­ri­lip­dir.
Hä­zir­ki dö­wür­de ter­bi­ýe mö­hüm äh­mi­ýe­te eýe bo­lup dur­ýar. Çün­ki ter­bi­ýe jem­gy­ýe­tiň aras­sa­ly­gy­ny, saz­la­şy­gy­ny, jem­gy­ýe­tiň gel­je­gi bo­lan ýaş nes­liň ah­lak keş­bi­ni, aň de­re­je­si­ni na­zar­la­ýar.
Türk­men hal­ky he­mi­şe öz ösüp gel­ýän ýaş nes­li ha­kyn­da ala­da edip ge­lip­dir. Ýaş ne­sil ha­kyn­da edil­ýän ala­da­lar halk dö­re­di­ji­li­gin­de, nus­ga­wy ede­bi­ýa­ty­my­zyň we­kil­le­ri­niň öl­mez-ýit­mez eser­le­rin­de he­mi­şe öz be­ýa­ny­ny ta­pyp­dyr.
«Ça­ga eziz, ede­bi on­dan hem eziz» di­ýen hal­ky­myz ça­ga­nyň ru­hy ta­ra­py­ny, ýag­ny ter­bi­ýe­si­ni onuň mad­dy ta­ra­pyn­dan ýo­kar­da go­ýup bi­lip­dir. Çün­ki ýugrulmadyk ha­myr­dan gowy çö­re­giň eme­le gel­me­je­gi­ne aň­ry­ýa­ny bi­len dü­şü­nen pe­der­le­ri­miz bu paý­has­dan ugur alyp, ça­ga­la­ry­nyň ter­bi­ýe­si­niň ala­da­sy bi­len ýa­şap­dyr­lar.
Ça­ga ter­bi­ýe­sin­de ow­nuk za­dyň ýok­du­gy­ny, onuň ter­bi­ýe­si­niň ju­da ir baş­lan­ýan­dy­gy­ny, şeý­le hem äh­li zat­dan mö­hüm­di­gi­ni nyg­ta­ýan hal­ky­myz­da ýör­gün­li bo­lan bir ro­wa­ýat hem bar:
Gün­ler­de bir gün bir ge­lin üç aý­lyk ça­ga­sy bi­len bir pä­him­da­ryň hu­zu­ry­na ge­lip:
– Atam, men og­lu­myň ger­çek, goç ýi­git bo­lup ýe­tiş­me­gi­ni is­le­ýän, ter­bi­ýä­ni nä­me­den we ha­çan baş­la­ja­gy­my bi­le­mok, ma­ňa maslahat beräý­se­ňiz – di­ýip so­rap­dyr. Şon­da pä­him­dar gel­ne ýüz­le­nip:
– Ça­ga­ňy­zyň dün­ýä ine­ni­ne nä­çe wagt bol­dy? – di­ýip so­ra­ýar. Ge­lin:
– Üç aý bol­dy, atam – di­ýip jo­gap berýär. Pä­him­dar:
– Şon­ça wagt­lap siz bu hak­da ala­da­lan­ma­dy­ňyz­my? – di­ýip­dir hem-de gel­niň ber­jek jo­ga­by­na-da ga­raş­man sö­zü­ni do­wam edip­dir:
– Gy­zym, sen ça­ga­ňa ter­bi­ýe ber­mek­den üç aý gi­jä ga­lyp­syň – di­ýip, gy­nanç bi­len sö­zü­ni soň­lap­dyr.
«Ter­bi­ýe ojak­dan baş­lan­ýar» di­ýen pä­him, ga­dym za­man­lar­dan bi­ziň gün­le­ri­mi­ze ge­lip ýe­tip­dir. Her bir maş­ga­la­da bo­lup geç­ýän wa­ka­lar bü­tin ýurt­da bo­lup geç­ýän wa­ka­la­ryň ýa-ha baş­lan­ýan ýe­ri, ýa-da ta­mam­lan­ýan ýe­ri hök­mün­de hä­si­ýet­len­di­ril­ýär. Şo­nuň üçin ter­bi­ýe me­se­le­sin­de ow­nuk zat ýok­dur.
Maş­ga­la­da onuň her bir ag­za­sy­nyň gel­jek­ki uzak we çar­kan­dak­ly ýo­ly – dur­muş ýo­ly baş­lan­ýar. Şo­nuň üçin ýo­la düş­mez­den öň, onuň her bir men­zi­li göz öňü­ne ge­ti­ril­me­li­dir.
Ça­ga­nyň äh­li müm­kin­çi­lik­le­ri, ukyp-ba­şar­nyk­la­ry maş­ga­la­da ýa­şa­ýan dö­wür­le­rin­de ýü­ze çy­kyp ug­ra­ýar. Ene-ata öz ça­ga­sy­nyň hüý-hä­si­ýe­ti­ne be­let bo­lan il­kin­ji adam­lar bol­ma­gyn­da gal­ýar­lar. Olar öz ça­ga­la­ry­nyň her bir he­re­ke­di­ne, edim-gy­ly­my­na jo­gap ber­ýär­ler. Ba­şy baş­la­nan her bir ýag­şy he­re­ket­ler öz wag­tyn­da gö­rül­me­li­dir hem-de olar hö­wes­len­di­ril­me­li­dir.
Gyz ça­ga ene­si­ne, og­lan ça­ga bol­sa ata­sy­na go­laý bol­ýar. Ça­ga­nyň ýaş aý­ra­tyn­ly­gyn­dan ugur al­ýan her bir ene-ata onuň hö­wes­le­ri­ni, gy­zyk­lan­ma­la­ry­ny, ukyp-ba­şar­nyk­la­ry­ny aç­mak­da il­kin­ji ter­bi­ýe­çi, mu­gal­lym hök­mün­de ga­ral­ýar. Bu ýer­de mu­gal­lym sö­zi ug­ruk­dy­ry­jy, gö­nük­di­ri­ji, açy­jy ma­ny­la­ryn­da aň­la­dyl­ýar.
Ata öz oňat sy­pat­la­ry, ah­lak keş­bi, hü­när ba­şar­nyk­la­ry, maş­ga­la­da­ky we dur­muş­da­ky ab­ra­ýy bi­len öz ça­ga­sy­na gö­rel­de bo­lup bil­se, on­da şol maş­ga­la­da­ky ça­ga oňat ýo­la düş­ýär, ter­bi­ýe­li ça­ga bo­lup ýe­tiş­ýär. Çün­ki ter­bi­ýä­niň gö­rel­de usu­ly ne­sil ter­bi­ýe­sin­de naý­ba­şy usul­la­ryň bi­ri hök­mün­de yl­my pe­da­go­gi­ka­da hem yk­rar edil­ýär. Mu­ny köp san­ly yl­my-bar­lag we tej­ri­be iş­le­ri hem su­but et­di.
Ene ça­ga­sy­ny ter­bi­ýe­län­de ze­nan ah­la­gy, ter­bi­ýe­si ha­kyn­da ala­da ed­ýär. Özü­niň oňat, ýag­şy he­re­ket­le­ri­ni gy­zy­na ge­çir­ýär. Oňa gyz maş­ga­la­nyň özü­ni alyp bar­mak en­dik­le­ri­ni yzy­gi­der­li ýat­la­dyp dur­ýar, gyz maş­ga­la­nyň ýaş aý­ra­tyn­ly­gy­na la­ýyk­lyk­da oňa dür­li zäh­met en­dik­le­ri­ni öw­red­ýär. Şeý­le­lik­de, gyz ça­ga ene­si­ne meň­ze­jek bol­ýar, on­dan gö­rel­de al­ma­ga ça­lyş­ýar. Bu ba­bat­da il­çi­lik­de «Eje­si­ni gör­de gy­zy­ny al, gy­ra­sy­ny gör­de bi­zi­ni» di­ýen pä­him hem bar.
Gor­kut ata­nyň il-gü­ne be­ren pent-ne­si­hat­la­ry, öwüt-ün­dew­le­ri şu gü­ne çen­li hem öz ter­bi­ýe­çi­lik äh­mi­ýe­ti­ni ýi­tir­män gel­ýär. Biz Gor­kut ata­nyň wa­tan­sö­ýü­ji­lik ru­hu­ny özü­mi­ze baý­dak edin­sek, onuň ün­de­ýän sy­pat­la­ry­na, he­re­ket­le­ri­ne eýer­sek ga­dym­dan gel­ýän ter­bi­ýe zyn­jy­ry üzül­mez.
Biz ter­bi­ýe­çi­lik iş­le­ri­miz­de hök­ma­ny su­rat­da «Gö­rog­ly» eposyna hem ýüz­len­me­li­di­ris. Se­bä­bi bu eser­de Oguz-Gor­kut ter­bi­ýe­çi­lik zyn­jy­ry has hem be­ke­ýär, tä­ze döw­rüň ru­hu­na has go­laý­laş­ýar. Bu eser türk­men kow­mu­nyň iň söý­gü­li ese­ri­dir. Epos­da Jy­ga­ly­ beg-Gö­rog­ly gat­na­şyk­la­ryn­da ýü­ze çyk­ýan ter­bi­ýe­çi­lik pur­sat­la­ry hem ýa­şu­ly nes­liň ne­sil ter­bi­ýe­si ha­kyn­da nä­de­re­je­de ala­da et­me­li­di­gi­ni açyp gör­kez­ýär. Bu ýer­de wa­tan­çy­lyk ter­bi­ýe­si hem, ah­lak ter­bi­ýe­si hem, zäh­met ter­bi­ýe­si hem ör bo­ýu­na gal­ýar. Şo­nuň üçin bu eser bi­ziň her bi­ri­mi­ziň ter­bi­ýe­çi­lik iş­le­ri­miz­de ýol­gör­ke­zi­ji eser bol­ma­ly­dyr.
Nus­ga­wy ede­bi­ýat hem öz ge­ze­gin­de halk dö­re­di­ji­lik eser­le­rin­den ne­sil ter­bi­ýe­si ba­bat­da ge­re­gi­çe su­sup al­ýar, ola­ry döw­rüň ru­hu­na, ta­lap­la­ry­na gö­rä öz­gerd­ýär we ýe­ne-de hal­ka gaý­ta­ryp ber­ýär.
Döw­let­mäm­met Aza­dy ne­sil ter­bi­ýe­sin­de ata-enä­niň ça­ga­nyň öňün­dä­ki, ça­ga­nyň ata-enä­niň öňün­dä­ki borç-we­zi­pe­le­ri­ni aý­dyň­laş­dyr­ýan, Gün­do­ga­ry öw­re­ni­ji alym, aka­de­mik A.N.Sa­moý­lo­wi­çiň bel­leý­şi ýa­ly, «öz döw­rü­niň alym ada­my» bo­lup­dyr. Onuň esa­sy kä­ri og­lan okat­mak bo­lup, halk bi­len ýa­kyn ara­gat­na­şyk­da bo­lup­dyr, de­ger­li mas­la­hat­la­ry be­rip­dir. Umu­man, Döw­let­mäm­met Aza­dy­nyň ter­bi­ýe­çi­lik mek­de­bi, hä­zir­ki dö­wür­de-de öz äh­mi­ýe­ti­ni ýi­tir­me­ýär. Çün­ki onuň wes­ýet­le­ri türk­men kow­mu­na, onuň ne­sil da­rag­ty­nyň äh­li we­kil­le­ri­ne gö­nük­di­ri­len­dir.
Nus­ga­wy ede­bi­ýa­ty­my­zyň gör­nük­li we­kil­le­ri bo­lan Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň, Se­ýit­na­zar Seý­di­niň, Gur­ban­dur­dy Ze­li­li­niň, Mäm­met­we­li Ke­mi­nä­niň, An­na­gy­lyç Mä­tä­ji­niň, Mol­la­ne­pe­siň eser­le­ri ne­sil ter­bi­ýe­si me­se­le­sin­de bi­ze ýol ­gör­ke­zi­ji bol­ma­gyn­da gal­ýar. Şo­nuň üçin ter­bi­ýe me­se­le­sin­de olar­da bar bo­lan öwüt-ün­dew­le­ri, pä­him­le­ri, pent­le­ri öz gün­de­lik iş­le­ri­miz­de ýer­lik­li peý­da­lan­ma­ga ça­lyş­ýa­rys.

Ogul­je­ren Ta­gan­dur­dy­ýe­wa,
Döw­let­mäm­met Aza­dy adyn­da­ky Türk­men mil­li dün­ýä dil­le­ri ins­ti­tu­ty­nyň mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА