Türk­me­nis­ta­ny tem­mä­ki­den azat ýur­da öwür­mek bo­ýun­ça 2022–2025-nji ýyl­lar üçin Mil­li mak­sat­na­ma­sy he­re­ket­de

Ada­myň sag­ly­gy jem­gy­ýe­tiň baş baý­ly­gy ha­sap­la­nyl­ýan Ga­raş­syz, baky Bi­ta­rap Türk­me­nis­tan­da zy­ýan­ly en­dik­le­re gar­şy çä­re­ler al­nyp ba­ryl­ýar. Mu­ňa ga­ra­maz­dan jem­gy­ýe­ti­miz­de zy­ýan­ly en­dik­le­riň gir­da­by­na düş­ýän­ler he­ni­zem duş gel­ýär. Adam sag­ly­gy­na zy­ýan­ly en­dik­le­riň bi­ri hem çi­lim­keş­lik­dir. Kä­bir adam­lar çi­li­miň zy­ýan ber­ýän­di­gi­ne ýüz­leý ga­ra­ýar­lar, onuň ýa­ra­maz ne­ti­je­le­re ge­tir­ýän­di­gi­ne üns ber­me­ýär­ler. Be­jer­me­si kyn dert­le­re se­bäp bol­ýan çi­lim­keş­li­ge bi­per­waý ga­ra­mak düý­bün­den ýal­ňyş pi­kir­dir. Mu­ny şu my­sal­lar ar­ka­ly hem de­lil­len­di­rip bo­lar.
Tem­mä­ki­niň dü­zü­min­de köp san­ly hi­mi­ki ji­sim­ler bo­lup, ola­ryň äh­li­si sag­ly­gyň duş­ma­ny­dyr. Çi­li­miň dü­zü­min­de ni­ko­tin, myş­ýak, am­mi­ak, si­nil tur­şu­sy, ugar we kö­mür­tur­şy gaz­la­ry, kü­kürt­li wo­do­rod, efir ýag­la­ry we beý­le­ki zy­ýan­ly hi­mi­ki mad­da­lar bo­lup, olar ke­sel­le­riň en­çe­me­si­niň dö­re­me­gi­ne ge­ti­rip bil­ýär­. Çi­li­miň tüs­se­si bi­len zä­her­li mad­da­la­ryň ýa­ry­sy ho­wa git­se-de, bel­li bir möç­be­ri onuň düý­bün­de gal­ýar we adam be­de­ni­ne siň­me­gi ne­ti­je­sin­de adam kem-kem­den zä­her­len­mä du­çar bol­ýar.
Çi­lim tüs­se­sin­de köp muk­dar­da dür­li hi­mi­ki mad­da­la­ryň bar­dy­gy yl­my taý­dan anyk­la­nyl­dy. Şo­la­ryň hiç bi­ri­sin­den hem adam be­de­ni­ne ha­ýyr­ly­sy ýok­dur, gaý­tam ola­ryň hem­me­si zy­ýan­ly­dyr. Olar­dan adam be­de­ni­ni has agyr zä­her­le­ýän­le­ri – ni­ko­tin, kat­ran, kar­bon mo­no­ok­si­di düw­nük – bo­kur­da­gyň we gy­zy­lö­de­giň howp­ly tä­ze­dö­re­me ke­sel­le­ri­ni eme­le ge­tir­ýän kan­se­ro­gen mad­da­lar­dyr. Ni­ko­ti­niň zä­he­ri edil sia­niý tur­şu­sy­nyň­ky ýa­ly awuly­dyr. Dem alyş ag­za­la­ry il­kin­ji ur­gy­ny al­ýan ag­za bo­lup, ola­ra uly ze­per ýet­ýär. Tem­mä­ki tüs­se­sin­dä­ki awu­ly ji­sim­ler we gu­rum bo­kur­da­gyň, tra­he­ýa­nyň, bronh­la­ryň nem­li bar­da­sy­ny gy­jyn­dy­ryp, dür­li ke­sel­le­riň, şol san­da so­wuk­la­ma­la­ryň dö­re­me­gi­ne se­bäp bol­ýar. Çi­lim­keş­ler­de bol­ýan do­wam­ly bron­hit ze­rar­ly olar üs­gü­le­wük­den ejir çek­ýär­ler. Ni­ko­ti­niň bu­run boş­lu­gy­nyň nem­li bar­da­sy­ny yzy­gi­der­li gy­jyn­dy­ryp dur­ma­gy ne­ti­je­sin­de do­wam­ly ka­tar ýü­ze çyk­ýar, ol hem uza­gyn­dan ys al­şyň pe­sel­me­gi­ne se­bäp bol­ýar. Dem alyş ag­za­la­ryn­da do­wam­ly so­wuk­la­ma eme­le ge­ti­rip, öý­ken so­wuk­la­ma­sy, in­çe­ke­sel, öý­ken­le­riň mah­sus däl ke­sel­le­ri­niň dö­re­me­gi­ne se­bäp bol­ýar.
Öý­ken­le­riň öý­jük­le­rin­de tem­mä­ki ga­lyn­dy­la­ry­nyň top­lan­ma­sy kar­bok­si­ge­mog­lo­bi­niň eme­le gel­me­gi­ni güýç­len­di­rip, ho­wa çal­şy­gy­nyň bo­zul­ma­gy­na ge­tir­ýär we kis­lo­rod ýet­mez­çi­li­gi­ni dö­red­ýär. Bu bol­sa, öz no­ba­tyn­da, tu­tuş be­de­niň alyş-ça­lyş funk­si­ýa­sy­nyň bo­zul­ma­gy­na se­bäp bol­ýar. Yl­my çeş­me­le­riň mag­lu­mat­la­ry­na la­ýyk­lyk­da, howp­ly tä­ze­dö­re­me ke­sel­le­ri­ne du­çar bo­lan çi­lim­keş­le­riň öý­ken­le­rin­de do­wam­ly hä­si­ýe­te eýe bo­lan üýt­geş­me­ler anyk­la­nyl­ýar. Tem­mä­ki­den zä­her­len­mä­niň il­kin­ji ala­ma­ty baş aý­lan­ma­dyr. Çi­lim çek­ýän adam­lar­da çalt ýa­da­mak, gyz­ma­lyk, kel­la­gy­ry ýü­ze çyk­ýar, hu­şy kü­tel­ýär, uku­syz­lyk, be­den ar­gyn­ly­gy, ýü­rek bu­lan­ma ýa­ly ýag­daý­lar dö­räp, wag­tyn­dan öň gar­rad­ýar.
Ni­ko­tin böw­re­güs­ti mäz­ler­den ad­re­na­lin we nor-ad­re­na­lin gor­mon­la­ryň bö­lü­nip çyk­ma­gy­na ýol aç­ýar. Aş­ga­zan­da tur­şu­lyk bö­lü­nip çyk­ma­sy­ny güýç­len­dir­ýär. Ol aş­ga­zan­da ýa­ra dö­re­me­gi­ne se­bäp bo­lup bil­ýär. Ada­myň dem al­şy çalt­lan­ýar. Ýü­rek ur­şy ýy­gy­laş­ýar, gan ba­sy­şy ýo­kar­lan­ýar. El-aýak da­mar­la­ry bü­zül­ýär, ola­ra gan ka­da­dan has az bar­ýar. Ne­ti­je­de, el-aýak so­wa­ýar. Ol dür­li be­den nä­saz­lyk­la­ry­na, şol san­da da­mar­la­ryň dy­kyl­ma­gy­na, iş­dä­siz­li­giň peý­da bol­ma­gy­na, iý­mit siň­di­ri­şiň pe­sel­me­gi­ne, diş­le­riň sa­ral­ma­gy­na, ne­ti­je­de eti­niň çüý­räp, diş­le­riň dö­kül­me­gi­ne we beý­le­ki dert­le­riň dö­re­me­gi­ne se­bäp bol­ýar.
Çi­lim­keş­le­riň di­li­niň üs­tün­de ak ga­lyň gat­lak bo­lup ta­gam duý­ma­sy pe­sel­ýär. Çi­lim­keş­le­riň bu­run boş­lu­gyn­da do­wam­ly so­wuk­la­ma se­bäp­li ys al­ma­sy kü­tel­ýär. Şeý­le hem gö­zi he­mi­şe gy­za­ryp ýa­şar­ýar, ga­bak­la­ry çi­şip du­ran­soň gö­r­şi, reňk saý­gar­ma­sy pe­sel­ýär. Çi­lim­keş­le­riň agyz-bu­run boş­lu­gy­nyň do­wam­ly so­wuk­la­ma­sy gu­lak-eşi­diş ag­za­la­ry­na ýa­ra­maz tä­sir ed­ýär.
Çi­li­miň tüs­se­si tüý­kü­lik mäz­le­ri­ni gy­jyn­dyr­ýar, tüý­kü­lik köp bö­lü­nip çyk­ýar, diş­le­r za­ýa­lan­ýar we dö­kül­ýär. BSGG-niň ha­ba­ry­na la­ýyk­lyk­da, agyz boş­lu­gyn­da we gy­zy­lö­dek­de howp­ly tä­ze­dö­re­me ke­sel­le­ri çi­lim­keş­ler­de köp ga­bat gel­ýär. Çi­lim tüs­se­si­niň aş­ga­za­nyň nem­li bar­da­sy­ny yzy­gi­der­li gy­jyn­dyr­ma­gy ne­ti­je­sin­de aş­ga­zan tur­şu­sy­nyň köp bö­lü­nip çyk­ma­gy­na we do­wam­ly gast­ri­te ge­tir­ýär. Ni­ko­tin aş­ga­za­nyň we içe­gä­niň iş­leý­şi­ni gow­şad­ýar hem-de iş­dä ke­si­lip, iý­len na­har­lar go­wy siň­me­ýär. Çi­lim tüs­se­si aş­ga­za­nas­ty mä­ze, bag­ra zy­ýan ýe­tir­ýär. Köp­lenç çi­lim­ke­şiň bag­ry ulal­ýar, eger çi­li­mi taş­la­sa, ba­gyr öň­ki ýag­da­ýy­na gel­ýär. Çi­li­miň tüs­se­si di­ňe bir çi­lim­ke­şiň özü­ne ze­lel ýe­tir­män, eý­sem, tö­we­re­gin­dä­ki­le­re hem zy­ýan­ly­dyr.
Türk­me­nis­tan dün­ýä­de il­kin­ji­le­riň bi­ri bo­lup, tem­mä­ki­niň sarp edi­li­şi­ni azalt­ma­ga gö­nük­di­ri­len ne­ti­je­li döw­let mak­sat­na­ma­la­ry­ny ama­la aşyr­ýar. Ýur­du­myz­da tem­mä­ki­niň we tem­mä­ki önüm­le­ri­niň ula­nyl­ma­gy­na gar­şy aý­gyt­ly gö­reş al­nyp ba­ryl­ýar.

Ak­bi­bi TÄÇ­MÄM­ME­DO­WA,
Aş­ga­bat şä­her ne­şe­keş­li­giň, arak­hor­lu­gyň we ru­hy ke­sel­le­riň öňü­ni alyş mer­ke­zi­niň luk­ma­ny.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА