Garly ýerde ýa­şa­ýan jan­dar­lar

Haý­wa­nat dün­ýä­si te­bi­ga­tyň tä­sin­lik­le­re baý bö­le­gi bo­lup, Ýer ýü­zün­de jan­ly-jan­dar­la­ryň 2 mil­li­on­dan gow­rak gör­nü­şi ýa­şa­ýar. Haýwanlaryň kä­bi­ri en­de­mik hä­si­ýe­te eýe bol­sa, kä­bi­ri äh­li ýer­de diýen ýaly duş gel­ýär. Kä­bi­ri bol­sa gö­çüp-go­nup, dün­ýä­niň köp ýe­ri­ne aý­lan­ýar. Jan­dar­la­ryň kä­bi­ri ys­sy­ny go­wy gör­ýän bol­sa, kä­bi­ri suw­da ýa­şa­ma­gy halaýar. Ola­ryň ara­syn­da gyş pas­ly­ny go­wy gör­ýän­le­rem bar. Kä­bir jan­dar­la­ryň te­bi­gat­da aja­ýyp gör­nü­şi eme­le ge­tir­ýän gar­ly meý­dan­lar­da, aşa so­wuk ho­wa­da ýa­şa­ma­gy köp­le­ri haý­ran gal­dyr­ýar. Ga­ze­ti­mi­ziň şu sa­nyn­da garly ýerde ýa­şa­ýan jan­dar­la­ryň kä­bi­ri ba­ra­da gy­zyk­ly mag­lu­mat­la­ry dyk­ga­ty­ňy­za ýe­tir­ýä­ris.
Pol­ýar aýy­la­ry. Ark­ti­ka­nyň syr­gyn­lap du­ran gar­ly şert­le­rin­de ýa­şa­ýan iň uly ýyr­ty­jy­la­ryň bi­ri­ bolan «gar jan­dar­la­ry­nyň şa­sy» ha­sap­lan­ýan pol­ýar aýy­sy­nyň ga­lyň ak sü­tü­gi aşa so­wuk­da üşe­män sak­lan­ma­ga müm­kin­çi­lik ber­ýär. Bu jan­dar­la­ryň uly pen­je­le­ri buz­da ýö­re­me­gi­ni aň­sat­laş­dy­ryp, ga­ryň için­den awu­ny tap­ma­gy­na ýar­dam ed­ýär. Ak aýy­la­r ba­lyk­dyr beýleki de­ňiz jan­dar­la­ry bi­len iý­mit­len­ýär­ler. Uly göw­re­si­ne ga­ra­maz­dan uzak ara­ly­ga ýü­züp bil­ýän pol­ýar aýy­la­ry­nyň bo­ýy 3 met­re, ag­ra­my 700 ki­log­ra­ma çen­li ýet­ýär.
Ark­ti­ka til­ki­si. Ýer to­ga­la­gy­nyň iň agyr şert­le­rin­de ýa­şap bil­ýän jan­dar­la­ryň bi­ri hem ark­ti­ka til­ki­si­dir. Bu jan­dar­lar di­ňe bir «us­sat al­pi­nist­ler» bol­man, eý­sem, ho­wa­nyň tem­pe­ra­tu­ra­sy
-70 de­re­jä çen­li pe­sel­ýän ýer­ler­de hem ar­ka­ýyn aw edip bil­ýär­ler. Ark­ti­ka til­ki­si­niň aşa so­wuk­da ýa­şap bil­me­gi­niň sy­ry nä­me­de­kä? Bu jan­dar­la­ryň tüý­je­rip du­ran ak sü­tü­gi so­wuk­dan we çyg­dan go­ran­ma­ga müm­kin­çi­lik ber­ýär.
Gar baý­gu­şy. «Ark­ti­ka baý­gu­şy» diý­lip hem at­lan­dy­ryl­ýan gar baý­gu­şy Uzak de­mir­ga­zyk­da­ky gar­ly tund­ra­lar­da aw et­mä­ge ökde ýyr­ty­jy guş­la­ryň bi­ri­dir. Bu gu­şuň ak ýe­lek­le­ri «gar bi­len ga­ry­şyp», awu­ny aň­sat­lyk bi­len aw­la­ma­gy­na müm­kin­çi­lik ber­ýär. Ga­nat­la­ry 1,5 met­re çen­li uzal­ýan gar baý­gu­şy buz­ly de­pe­le­re aň­sat­lyk bi­len çyk­ýar. Ark­ti­ka baý­gu­şy baý­guş­la­ryň iň uly gör­nü­şi hasaplanýar.
Ka­ri­bu. Tä­ze ýyl baý­ram­çy­ly­gy ba­ra­da gür­rüň goz­ga­lan­da «uç­ýan su­gun­lar» hem ag­za­lyp geç­ýär. So­wuk ýurt­lar­da ýa­şa­ýan ka­ri­bu­lar owa­dan şah­la­ry bi­len ün­si özü­ne çek­ýär. Aşa so­wu­ga çy­dam­ly bu jan­dar­lar so­wuk se­bit­ler­de ulag maly hök­mün­de hem peý­da­la­nyl­ýar. Skan­di­naw ýurt­la­ryn­da su­gu­na go­şu­lan tir­keg­de gyş te­bi­ga­ty­ny syn­la­ma­ga müm­kin­çi­lik ber­ýän sy­ýa­hat­çy­lyk mer­kez­le­ri hem bar. Bu jan­dar­la­ryň tä­sin ýe­ri, tom­su­na toý­nak­la­ry gi­ňel­ýär, gy­şy­na bol­sa buz gat­lak­la­ryn­dan iý­mit ga­zyp al­mak üçin ýyg­ry­lyp, da­şy berk buý­nuz bi­len ör­tül­ýär.
Ark­ti­ka mö­je­gi. Mö­je­giň bu gör­nü­şi iň so­wuk we kyn şert­ler­de ýa­şap bil­ýär. Ark­ti­ka mö­jek­le­ri gar we buz bi­len ör­tü­len gi­ňiş­lik­de uw­la­şyp, ýa­şa­mak üçin ze­rur bo­lan ara­gat­na­şyk ul­ga­my­ny dö­red­ýär­ler. Bu jan­dar­la­ryň ýa­sy pen­je­si we bar­ma­gyn­da­ky sü­tük­le­ri buz­da we gar­da ar­ka­ýyn ýö­re­me­gi­ne ýar­dam ed­ýär.
Im­pe­ra­tor ping­wi­ni. An­tark­ti­da­nyň ny­şa­ny ha­sap­lan­ýan im­pe­ra­tor ping­win­le­ri aşa so­wuk­da ýa­şa­ýan guş­la­ryň bi­ri­dir. Ping­wi­niň bu gör­nü­şi­niň ýe­lek­le­ri­niň düý­bi ýag gat­la­gy bi­len ör­tü­len bo­lup, aşa so­wuk­dan we ýel­den go­ran­ma­gy­na müm­kin­çi­lik ber­ýär. Im­pe­ra­tor ping­win­le­ri­ so­wuk­dan go­ran­mak üçin bi­ri-bi­ri­ne ýa­kyn, topbak bo­lup, gys­ly­şyp dur­ýar­lar. Ping­win­ler bu usu­ly, esa­san hem, ça­ga­la­ry­ny aşa so­wuk­dan go­ra­mak üçin ulan­ýar­lar.
Er­mi­ne. Gem­ri­ji­le­riň bir gör­nü­şi bo­lan er­mi­ne gar­ly ýer­de ýa­şa­ýan ýyr­ty­jy­la­ryň bi­ri­dir. Ga­ýa­la­ryň we agaç­la­ryň düý­bün­de hin­ gaz­ýan er­mi­ne­ler sy­çandyr beýleki ow­nuk jan­dar­lar bi­len iý­mit­len­ýär­ler. Bu gem­ri­ji­le­riň ak sü­tü­gi ga­ryň üs­tün­de aň­sat­lyk bi­len aw et­mäge müm­kin­çi­lik ber­ýär.
Gar gap­la­ňy. Owa­dan ça­lym­tyl-ak sü­tük­li bu gap­laň­la­ra «dag ar­wah­la­ry» hem di­ýil­ýär. Uzyn­ly­gy­na öz göwresiniň al­ty es­sesi aralyga bö­küp bil­ýän gar gap­laň­la­ry Mer­ke­zi Azi­ýa­nyň dag ge­riş­le­rin­de duş gel­ýär. Bu ýyr­ty­jy­lar Ti­bet goý­ny, dag to­wuk­la­ry bi­len iý­mit­len­ýärler. Şeý­le-de tow­şan we guş hem aw­la­ýar­lar. Hä­zir­ki wagt­da gar gap­laň­la­ry­nyň sa­ny 10 müň tö­we­re­gi bo­lup, ýyl-ýyl­dan azal­ýan­dy­gy bel­le­nil­ýär.
Ark­ti­ka tow­şa­ny. Bu eý­je­jik jan­dar­la­ryň sü­tü­gi gy­şy­na ak bo­lup, ýa­zy­na go­ňu­r reňke öw­rül­ýär. Gys­ga gu­lak­ly Ark­ti­ka tow­şa­ny agaç­la­ryň kö­ki, go­za we kä­bir ösüm­lik­ler bi­len iý­mit­len­ýär­ler. Ak tow­şan­lar iý­mit tap­mak üçin ga­ry kö­wüp, ösüm­lik­le­riň köküni iý­mek üçin hin­le­ri hem gaz­ýar­lar. Ýüwrük jandarlaryň biri bolan Ark­ti­ka tow­şan­la­ry sa­gat­da 65 ki­lo­metr tiz­lik­ bilen ylgap bil­ýär­ler.