BMG-niň Deň­ze çy­kal­ga­sy bol­ma­dyk ösüp bar­ýan ýurt­lar bo­ýun­ça üçün­ji mas­la­ha­ty (LLDC3) 4-8-nji aw­gust ara­ly­gyn­da «Awa­za» mil­li sy­ýa­hat­çy­lyk zo­la­gyn­da ge­çi­ri­ler. No­bat­da­ky mas­la­hat üçin «Hyz­mat­daş­lyk gat­na­şyk­la­ry­ny gol­da­mak ar­ka­ly ösü­şe ýar­dam ber­mek» at­ly mow­zuk saý­la­nyp alyn­dy. Bu fo­rum deň­ze çy­kal­ga­sy bol­ma­dyk ösüp bar­ýan 32 ýur­da öz aý­ra­tyn mak­sat­la­ry­ny be­ýan et­mek hem-de dur­nuk­ly ösüş üçin umu­my ga­ra­ýyş dö­ret­mä­ge müm­kin­çi­lik ber­er.
Bü­tin­dün­ýä ba­zar­la­ryn­dan ge­og­ra­fi­k taý­dan üz­ňe ýer­le­şen ýurt­lar üçin bu mow­zuk çäk­len­dir­me­le­ri müm­kin­çi­lik­le­re öwür­mek üçin hyz­mat­daş­ly­gyň, in­no­wa­si­ýa­nyň we umu­my mak­sa­dyň ze­rur­dy­gy­ny gör­kez­ýän ça­ky­lyk­dyr. Türk­me­nis­ta­nyň bu mö­hüm mas­la­ha­ty gu­ra­ma­gy 570 mil­li­on­dan gow­rak ila­ty bo­lan ýurt­la­ryň gel­je­gi­ni üýt­ge­dip bil­jek pi­kir­le­riň tä­ze­den ro­waç al­ma­gy­na iter­gi be­rer.
Deň­ze çy­kal­ga­sy­nyň ýok­du­gy bu ýurt­lar üçin esa­sy kyn­çy­lyk­la­ryň bi­ri bo­lup gal­ýar. Söw­da çyk­da­jy­la­ry ke­nar­ýa­ka ýurt­la­ry bi­len de­ňeş­di­ri­len­de köp­lenç 50% ýo­ka­ry bol­ýar, se­bä­bi ha­ryt­lar üs­ta­şyr ýurt­lar ar­ka­ly ge­çi­ril­ýär, bu hem lo­gis­ti­ka kyn­çy­lyk­la­ry­na we ser­het­ler­de gi­jik­me­le­re se­bäp bol­ýar.

Maslahatyň «Hyzmatdaşlyk gatnaşyklaryny goldamak arkaly ösüşe ýardam bermek» mowzugy mümkinçiligiň täzeden kesgitlenmegini talap edýär. Deňze çykalgasy bolmadyk ýurtlar üçin ösüş diňe geografik kynçylyklaryň öňüni almak däl, eýsem, şol kynçylyklary hyzmatdaşlyga ýol açýan güýç hökmünde görmekdir.
Inf­rast­ruk­tu­ra ýet­mez­çi­li­gi, çäk­li san­ly bag­la­ny­şyk we ho­wa şert­le­ri­niň üýt­ge­me­gi­ne bo­lan ýi­ti tä­sir bu ýag­da­ýy has-da çyl­şy­rym­laş­dyr­ýar. Şeý­le-de bol­sa, hyz­mat­daş­lyk mow­zu­gy bu ýurt­la­ra ösüş ýo­lu­ny tä­ze­den göz öňü­ne ge­tir­mek üçin müm­kin­çi­lik ber­ýär.
Şu nuk­daý­na­zar­dan hyz­mat­daş­lyk di­ňe dip­lo­ma­tik gat­na­şyk­lar­dan yba­rat bol­man, eý­sem, döw­let­le­riň, hu­su­sy pu­dak­la­ryň, ra­ýat jem­gy­ýet­le­ri­niň we hal­ka­ra gu­ra­ma­la­ry­nyň gat­naş­ýan bir­leş­me­le­ri bo­lup dur­ýar. Mas­la­ha­ty ka­bul ed­ýän ýurt hök­mün­de Türk­me­nis­tan hal­ka­ra hyz­mat­daş­ly­gy­ny iler­let­mä­ge bo­lan yg­rar­ly­ly­gy­ny gör­kez­ýär hem-de hal­ka­ra ulag tor­la­ry­nyň çat­ry­gyn­da­ky stra­te­gi­ki ýer­le­şi­şi­ni ula­nyp, se­bit­le­ýin bag­la­ny­şy­gy güýç­len­dir­mä­ge ça­lyş­ýar.
Bu mow­zuk Türk­me­nis­ta­nyň öz mil­li mak­sat­la­ry­na-da ky­bap gel­ýär. Ýur­duň ener­gi­ýa pu­da­gy­ny di­wer­si­fi­ka­si­ýa­laş­dyr­mak we inf­rast­ruk­tu­ra ösü­şi öň­de­ba­ry­jy orun­da dur­ýar. Mu­ny Türk­me­nis­tan–Ow­ga­nys­tan–Pa­kis­tan–Hin­dis­tan (TOPH) gaz ge­çi­ri­ji­si ýa­ly tas­la­ma­lar hem tas­syk­la­ýar. Bu baş­lan­gyç­lar ýur­duň ge­og­ra­fi­ki taý­dan ener­ge­ti­ka we söw­da mer­ke­zi­ne öwür­mek ba­bat­da mö­hüm­dir. Şeý­le tas­la­ma­lar Deň­ze çy­kal­ga­sy bol­ma­dyk ösüp bar­ýan ýurt­lar üçin nus­ga bo­lup bi­ler.
Şeý­le hem mas­la­ha­tyň hyz­mat­daş­lyk mow­zu­gy tä­ze müm­kin­çi­lik­le­riň ga­py­sy­ny aç­ýar. My­sal üçin, üs­ta­şyr hu­ku­gy we söw­da amal­la­ry­nyň ýö­ne­keý­leş­di­ril­me­gi üçin 1904-nji ýyl­da Çi­li bi­len Bo­li­wi­ýa­nyň bag­la­şan şert­na­ma­sy hal­ka­ra hu­kuk gu­ral­la­ry ar­ka­ly he­re­ket ed­ýär. Bo­li­wi­ýa bu mas­la­hat­da ser­he­tüs­ti söw­da­ny ýe­ňil­leş­dir­mek bo­ýun­ça köp­ta­rap­la­ýyn yla­la­şyk­la­ry öňe sü­rüp bi­ler.
Şeý­le-de, Ru­an­da san­ly ösü­şe ün­si jem­läp bi­ler. Ru­an­da­nyň teh­no­lo­gi­ýa mer­kez­le­ri­ne we elekt­ron hö­kü­me­te ed­ýän ma­ýa go­ýum­la­ry hyz­mat­daş­ly­gyň san­ly bag­la­ny­şy­gy ös­dür­mek­de nä­hi­li tä­sir­li bo­lup bil­ýän­di­gi­ni gör­kez­ýär. Bu tej­ri­be La­os ýa-da Gyr­gy­zys­tan ýa­ly ýurt­la­ra nus­ga bo­lup bi­ler. Her ýur­duň aý­ra­tyn mak­sa­dy bar: dur­nuk­ly ener­ge­ti­ka, ho­wa­nyň üýt­ge­me­gi­ne gar­şy çy­dam­ly­lyk ýa-da ba­zar­la­ra el­ýe­ter­li­lik. Bu mow­zuk ola­ryň her bi­ri­ne glo­bal tej­ri­bä esas­la­nyp öz ýo­lu­ny kes­git­le­mä­ge müm­kin­çi­lik ber­ýär.
«Awa­za he­re­ket me­ýil­na­ma­sy», 2014–2024-nji ýyl­lar ara­ly­gyn­da­ky «We­na he­re­ket me­ýil­na­ma­sy­nyň» or­nu­ny tu­tar we mas­la­ha­tyň esa­sy ne­ti­je­si bo­lar. «We­na me­ýil­na­ma­sy» söw­da amal­la­ry­nyň ýö­ne­keý­leş­di­ril­me­gi we inf­rast­ruk­tu­ra ösü­şin­de üs­tün­lik ga­zan­dy, ýö­ne dur­nuk­ly ga­ryp­lyk we ho­wa tä­sir­le­ri­ne gar­şy çy­dam­ly­lyk ýa­ly me­se­le­ler do­wam ed­ýär. Tä­ze me­ýil­na­ma in­no­wa­si­on ma­li­ýe­leş­dir­mä­ge, dur­nuk­ly ulag­la­ra we san­ly bag­la­ny­şy­ga üns be­rer, bu bol­sa hyz­mat­daş­ly­gyň örän wa­jyp­dy­gy­ny gör­kez­ýär.
Mas­la­ha­ta ýaş­la­ryň gat­naş­ma­gy hem esa­sy ugur­la­ryň bi­ri­dir. Deň­ze çy­kal­ga­sy bol­ma­dyk ösüp bar­ýan ýurt­lar­da ýaş­lar köp­lenç glo­bal sy­ýa­sy dia­log­lar­dan çet­de gal­ýar­lar, ýö­ne olar kli­ma­ta gar­şy gö­reş, bi­lim we teh­no­lo­gi­ýa ýa­ly ugur­lar­da tä­ze pi­kir­le­ri öňe sür­mä­ge taý­ýar­dyr­lar. Ne­pal­da­ky ýaş­la­ryň tä­ze­len­ýän ener­ge­ti­ka bo­ýun­ça alyp bar­ýan baş­lan­gyç­la­ry beý­le­ki ýurt­la­ra-da tä­sir edip bi­ler. Bu bol­sa bi­lim alyş­mak üçin dö­re­di­len plat­for­ma­la­ryň üs­ti bi­len ýo­la goý­lar.
Fo­rum­da deň­ze çy­kal­ga­sy bol­ma­dyk ýurt­lar üçin he­re­ket­le­riň on­ýyl­ly­gy öňe sür­ler we has ada­lat­ly, bag­la­ny­şyk­ly dün­ýä­niň ýo­lu­ny açar.

Ogul­ni­ýaz AN­NA­TA­GA­NO­WA,
Ýagşygeldi Kakaýew adyndaky Halkara nebit we gaz uniwersitetiniň uly mugallymy.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА