Hazar deňzi – dostluk we parahatçylyk deňzi

12-nji awgustda «Awaza» milli syýahatçylyk zolagynda Hazar deňziniň güni mynasybetli «Hazar deňzi – dostluk we parahatçylyk deňzi» atly halkara ylmy-amaly maslahat geçirildi.

Mas­la­ha­tyň işi­ne Türk­me­nis­ta­nyň de­giş­li mi­nistr­lik­le­ri­niň we pu­dak­la­ýyn do­lan­dy­ryş eda­ra­la­ry­nyň ýol­baş­çy­la­ry, Ha­zar­ýa­ka döw­let­le­ri­niň we­kil­le­ri, hal­ka­ra gu­ra­ma­la­ryň hem-de da­şa­ry ýurt­la­ryň Türk­me­nis­tan­da­ky dip­lo­ma­tik we­kil­le­ri­niň bir­nä­çe­si gat­naş­dy.
Mä­lim bol­şy ýa­ly, 2006-njy ýy­lyň 12-nji aw­gus­tyn­da Ha­zar deň­zi­niň de­ňiz gur­şa­wy­ny go­ra­mak ha­kyn­da Çar­çu­wa­ly kon­wen­si­ýa güý­je gir­di. Bu res­mi­na­ma ke­nar­ýa­ka ýurt­la­ryň bä­şi­si­niň we­kil­le­ri ta­ra­pyn­dan Täh­ran­da 2003-nji ýy­lyň 4-nji no­ýab­ryn­da gol çe­ki­lip­di. Täh­ran kon­wen­si­ýa­sy di­ňe bir Ha­za­ryň daş­ky gur­şa­wy­ny müm­kin bo­lan ha­pa­lan­ma çeş­me­le­rin­den go­ra­mak bi­len çäk­len­män, eý­sem, onuň de­ňiz gur­şa­wy­ny aýaw­ly sak­la­ma­ga, di­kelt­mä­ge, go­rap sak­la­ma­ga hem gö­nük­di­ri­len­dir. Öň­de goý­lan we­zi­pe­ler te­bi­ga­ty go­ra­ma­gyň yk­rar edi­len hal­ka­ra ýö­rel­ge­le­ri­niň bir­nä­çe­si­ne, hu­su­san-da, Ha­zar deň­zi­niň bio­lo­gik baý­lyk­la­ryn­dan re­je­li peý­da­lan­ma­ga, daş­ky gur­şa­wa ýe­ti­ril­ýän tä­sir­le­re ba­ha ber­mä­ge, oňa gö­zeg­çi­lik et­mä­ge esas­lan­ýar. Bu mak­sat­la­ra ýet­mek üçin Ha­zar­ýa­ka döw­let­le­riň öz­baş­dak ýa-da bi­le­lik­de äh­li ze­rur çä­re­le­ri gör­me­gi we hal­ka­ra gu­ra­ma­lar bi­len hyz­mat­daş­lyk et­me­gi ze­rur­dyr.
Ha­zar deň­zi­niň gü­nü­ni bel­le­mek ha­kyn­da­ky çöz­güt 2007-nji ýy­lyň ma­ýyn­da Ba­ku şä­he­rin­de ge­çi­ri­len Täh­ran kon­wen­si­ýa­sy­nyň bi­rin­ji mas­la­ha­tyn­da Ha­zar­ýa­ka ýurt­lar (Rus­si­ýa Fe­de­ra­si­ýa­sy, Azer­baý­jan Res­pub­li­ka­sy, Eý­ran Ys­lam Res­pub­li­ka­sy, Ga­za­gys­tan Res­pub­li­ka­sy we Türk­me­nis­tan) ta­ra­pyn­dan ka­bul edil­di.
Ha­zar deň­zi bi­len bag­ly me­se­le­ler türk­men hal­ky­nyň Mil­li Li­de­ri, Türk­me­nis­ta­nyň Halk Mas­la­ha­ty­nyň Baş­ly­gy Gurbanguly Berdimuhamedow ta­ra­pyn­dan bin­ýa­dy goý­lup, hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň baş­tu­tan­ly­gyn­da yzy­gi­der­li dur­mu­şa ge­çi­ril­ýän ýur­du­my­zyň da­şa­ry sy­ýa­sa­ty­nyň ile­ri tu­tul­ýan ugur­la­ry­nyň bi­ri­dir. Türk­me­nis­tan Ha­zar me­se­le­le­ri bo­ýun­ça dia­lo­gyň iş­jeň gat­na­şy­jy­sy bo­lup, äh­li gy­zyk­lan­ma bil­dir­ýän hyz­mat­daş­lar bi­len, il­kin­ji no­bat­da, Bir­le­şen Mil­let­ler Gu­ra­ma­sy­nyň çäk­le­rin­de Ha­za­ryň de­ňiz gur­şa­wy­ny go­rap sak­la­ma­ga gö­nük­di­ri­len ne­ti­je­li gat­na­şyk­la­ry çuň­laş­dyr­mak ug­run­da çy­kyş ed­ýär. Ha­zar deň­zi dün­ýä­dä­ki um­man ge­lip çy­kyş­ly iň iri içer­ki suw how­da­ny­dyr. Ol bi­ziň gün­le­ri­mi­ze çen­li öz aja­ýyp gö­zel­li­gi­ni we te­bi­gy kün­jek­le­ri­niň köp­dür­lü­li­gi­ni, baý ösüm­lik, haý­wa­nat dün­ýä­si­ni sak­lap ga­lyp­dyr. Ha­za­ryň ösüm­lik, haý­wa­nat dün­ýä­si­niň köp gör­nüş­le­ri en­de­mik bo­lup, se­bi­tiň bio­lo­gik köp­dür­lü­li­gi­niň gym­mat­ly ge­no­fon­du­ny düz­ýär. Ol ösüm­lik we haý­wa­nat dün­ýä­si­niň, şol san­da Te­bi­ga­ty go­ra­ma­gyň hal­ka­ra bir­le­şi­gi­niň Gy­zyl ki­ta­by­na gi­ri­zi­len seý­rek duş gel­ýän we di­ňe şu ýe­re mah­sus bo­lan köp san­ly gör­nüş­le­riň ös­ýän, ýa­şa­ýan kün­je­gi­dir.
Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­miz hal­ka­ra yl­my-ama­ly mas­la­ha­ta gat­naş­ýan­la­ra Gut­lag ha­ty­ny iber­di. Gut­lag­da hormatly Prezidentimiz Ha­zar deň­zi di­ňe bir bi­ziň halk­la­ry­my­zyň yk­dy­sa­dy ösü­şi üçin däl, eý­sem, dost­lu­gyň, pa­ra­hat­çy­ly­gyň we hyz­mat­daş­ly­gyň berk bin­ýa­dy bo­lup hyz­mat ed­ýär. Biz bu baý­ly­gy gel­jek­ki ne­sil­ler üçin go­rap sak­la­mak­da bir­leş­me­li di­ýip bel­le­ýär.
Mas­la­hat­da Azer­baý­jan, Eý­ran, Ga­za­gys­tan, Rus­si­ýa ýa­ly Ha­zar­ýa­ka döw­let­le­ri­ň il­çi­le­ri hem çy­kyş edip, deň­zi go­ra­mak bo­ýun­ça al­nyp ba­ryl­ýan bi­le­lik­dä­ki iş­le­riň äh­mi­ýe­ti­ni nyg­ta­dy­lar. Şeý­le hem BMG-niň, Ýew­ro­pa Bi­le­le­şi­gi­niň, OSCE-niň, Bü­tin­dün­ýä ban­ky­nyň, FAO-nyň, IOM-nyň we GIZ-niň we­kil­le­ri çy­kyş et­di­ler.
Türk­me­nis­ta­nyň daş­ky gur­şa­wy go­ra­mak mi­nist­ri Ç.Ba­ba­ny­ýa­zow hor­mat­ly Prezidentimiziň Ha­zar deň­zi­niň te­bi­gy gur­şa­wy­ny go­ra­mak bo­ýun­ça döw­let sy­ýa­sa­ty­nyň üs­tün­lik­li dur­mu­şa ge­çi­ril­ýän­di­gi­ni nyg­ta­dy. Ol bi­ziň döw­le­ti­mi­ziň Ha­zar deň­zi­niň eko­lo­gi­ýa ýag­da­ýy­ny go­wu­lan­dyr­mak hem-de ony gel­jek­ki ne­sil­ler üçin go­rap sak­la­mak ug­run­da hal­ka­ra hyz­mat­daş­ly­ga aý­ra­tyn äh­mi­ýet ber­ýän­di­gi­ni nyg­ta­dy.
Ha­zar deň­zi­niň de­ňiz gur­şa­wy­ny go­rap sak­la­mak bo­ýun­ça hal­ka­ra hyz­mat­daş­ly­gyň hä­zir­ki ýag­da­ýy we gel­je­gi, Täh­ran kon­wen­si­ýa­sy­nyň çäk­le­rin­de al­nyp ba­ryl­ýan iş­ler, deň­ziň ösüm­lik we haý­wa­nat dün­ýä­si­niň go­rag­ly­ly­gy, gid­ro­me­teo­ro­lo­gi­ýa ul­ga­myn­da­ky hyz­mat­daş­lyk hem-de eko­lo­gi­ýa ka­da­la­ry­nyň ýe­ri­ne ýe­ti­ri­li­şi ba­ra­da gi­ňiş­le­ýin çy­kyş­lar edil­di.
Fo­ru­myň do­wa­myn­da Ha­zar­ýa­ka ýurt­la­ryň hyz­mat­daş­ly­gy­nyň yk­dy­sa­dy, dur­muş, eko­lo­gi­ýa me­se­le­le­ri­niň bir­nä­çe­si­niň çöz­gü­di­ni özün­de jem­le­ýän wa­jyp me­se­le­ler hem ara al­nyp mas­la­hat­la­şyl­dy. Çy­kyş eden­ler de­giş­li ul­gam­da se­bi­tiň döw­let­le­rin­de, şol san­da «Ha­zar eko­lo­gi­ýa mak­sat­na­ma­sy» at­ly se­bit mak­sat­na­ma­sy­ny ama­la aşyr­ma­gyň çäk­le­rin­de al­nyp ba­ryl­ýan köp­ta­rap­ly iş­le­re ün­si çek­di­ler. Bu mak­sat­na­ma Ha­zar deň­zi­niň eko­lo­gi­ýa me­se­le­le­ri­ni çöz­mä­ge, şol san­da ony ha­pa­lan­ma­dan, bio­lo­gik baý­lyk­la­ry­nyň tü­ken­me­gin­den go­ra­ma­ga; hä­zir­ki me­se­le­le­ri ýü­ze çy­kar­mak we ola­ryň ge­ri­mi­ne ba­ha ber­mek üçin de­ňiz­de göz­leg­le­ri ge­çir­mä­ge; ha­pa­lan­ma çeş­me­le­ri­ni ýü­ze çy­kar­ma­ga; ha­pa­lan­ma­nyň de­re­je­si­ni pe­selt­mek we bio­lo­gik baý­lyk­la­ry di­kelt­mek ar­ka­ly Ha­zar deň­zi­ni ha­las et­mek, onuň eko­lo­gi­ýa ýag­da­ýy­ny go­wu­lan­dyr­mak ba­ra­da­ky Kon­wen­si­ýa­ny iş­läp taý­ýar­la­ma­ga gö­nük­di­ri­len­dir. Bel­le­ni­li­şi ýa­ly, Ha­zar­ýa­ka döw­let­le­riň bä­şi­si­niň Hö­kü­met­le­ri ta­ra­pyn­dan tas­syk­la­nan Ha­zar deň­zi­niň de­ňiz gur­şa­wy­ny go­ra­mak ha­kyn­da Çar­çu­wa­ly kon­wen­si­ýa (Täh­ran kon­wen­si­ýa­sy) Ha­zar eko­lo­gi­ýa mak­sat­na­ma­sy­nyň mö­hüm üs­tün­li­gi bol­dy. Hä­zir­ki wagt­da bu res­mi­na­ma­da kes­git­le­nen hal­ka­ra hu­kuk esas­la­ry Ha­zar me­se­le­si­niň dür­li ugur­la­ry­ny ka­da­laş­dyr­ma­ga gö­nük­di­ri­len tä­ze hu­kuk na­ma­la­ry­nyň iş­le­nip taý­ýar­la­nyl­ma­gyn­da we ka­bul edil­me­gin­de öz be­ýa­ny­ny tap­ýar.
Mas­la­ha­ta gat­na­şy­jy­lar Ha­zar deň­zi­niň ke­nar­ýa­ka zo­la­gy­nyň te­bi­ga­ty­ny go­ra­mak bo­ýun­ça çä­re­le­ri düz­gün­leş­dir­ýän baş­ga-da bir­nä­çe hal­ka­ra res­mi­na­ma­la­ryň, şol san­da Eý­ra­nyň Ram­sar şä­he­rin­de BMG-niň suw­da ýüz­ýän guş­la­ryň ýa­şa­ýan ýer­le­ri hök­mün­de hal­ka­ra äh­mi­ýet­li Suw-bat­ga­lyk ýer­ler ha­kyn­da Kon­wen­si­ýa­sy­nyň (Ram­sar kon­wen­si­ýa­sy) ka­bul edi­len­di­gi­ni nyg­ta­dy­lar. Ol tu­tuş­ly­gy­na ekoul­gam­la­ryň bir gör­nü­şi­ne ýa-da ha­bi­tat­la­ryň bir gör­nü­şi­ne – haý­sy­dyr bir anyk bio­lo­gik gör­nü­şiň ýa-da gör­nüş­le­riň ýa­şa­ýan te­bi­gy gur­şa­wy­na (to­kaý­lar, ýe­ras­ty go­wak­lar, köl­ler, der­ýa­lar we beý­le­ki­ler) ba­gyş­la­nan il­kin­ji äh­lu­mu­my hal­ka­ra yla­la­şyk­dyr.
Yl­my-ama­ly mas­la­hat­da edi­len çy­kyş­lar­da Ha­zar deň­zi­niň dost­luk­ly gat­na­şyk­la­ry pug­ta­lan­dyr­mak­da­ky or­ny nyg­tal­dy. Öza­ra bäh­bit­li yk­dy­sa­dy hyz­mat­daş­ly­gy ös­dür­mek, ma­ýa go­ýum ýag­da­ýy­ny go­wu­lan­dyr­mak, yg­ty­bar­ly we howp­suz ara­gat­na­şy­gy üp­jün et­mek, ýo­ka­ry gir­de­ji­li, eko­lo­gi­ýa taý­dan aras­sa teh­no­lo­gi­ýa­la­ry çek­mek üçin amat­ly şert­le­ri dö­ret­mek ke­nar­ýa­ka döw­let­le­riň sy­ýa­sa­ty­nyň ile­ri tu­tul­ýan ugur­la­ry­nyň bi­ri­dir. Şu­nuň bi­len bag­ly­lyk­da, Ha­zar deň­zi se­bi­tiň halk­la­ry­nyň aba­dan­çy­ly­gy­ny üp­jün et­mä­ge gö­nük­di­ri­len köp san­ly hal­ka­ra tas­la­ma­la­ryň wa­jyp bö­le­gi bo­lup dur­ýar. Şeý­le-de çy­kyş eden­ler Ha­za­ryň ke­na­ryn­da dün­ýä de­re­je­sin­dä­ki şy­pa­ha­na top­lu­my­ny dö­ret­mek tas­la­ma­sy­na ýo­ka­ry ba­ha ber­di­ler. «Awa­za» mil­li sy­ýa­hat­çy­lyk zo­la­gy se­bi­tiň mi­ne­ral-çig mal, bio­lo­gik, şy­pa­ha­na-dynç alyş, sy­ýa­hat­çy­lyk müm­kin­çi­lik­le­ri­ni peý­da­lan­ma­ga top­lum­la­ýyn hem-de oý­la­ny­şyk­ly çe­me­leş­me­giň nus­ga­sy bo­lup hyz­mat ed­ýär. Bu dynç alyş zo­la­gy be­je­riş-sa­gal­dyş, eko­lo­gi­ýa sy­ýa­hat­çy­ly­gy­ny ös­dür­mek üçin uly müm­kin­çi­lik­le­re eýe­dir. Hä­zir­ki wagt­da sy­ýa­hat­çy­lyk ýur­du­my­zyň dur­muş-yk­dy­sa­dy ösü­şi­ne my­na­syp go­şant goş­mak bi­len, mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­tiň mö­hüm pu­dak­la­ry­nyň bi­ri­ne öw­rül­ýär.
Mas­la­ha­ta gat­na­şy­jy­lar fo­ru­myň ne­ti­je­le­ri­ni jem­läp, Ha­zar­ýa­ka ýurt­lar­da bel­le­nil­ýän Ha­zar deň­zi­niň gü­nü­niň se­bit­de hyz­mat­daş­ly­gy, pa­ra­hat­çy­ly­gy we yna­nyş­ma­gy pug­ta­lan­dyr­ma­gyň mö­hüm­di­gi­ni ýe­ne-de bir ge­zek äş­gär et­mek üçin müm­kin­çi­lik­di­gi­ni nyg­ta­dy­lar hem-de Ha­zar deň­zi­niň yg­ty­bar­ly eko­lo­gi­ýa go­rag­ly­ly­gy­ny, onuň umu­my aba­dan­çy­ly­gyň, ösü­şiň bäh­bit­le­ri­ne la­ýyk gel­ýän müm­kin­çi­lik­le­ri­ni ös­dür­me­gi üp­jün et­mek­de hal­ka­ra hyz­mat­daş­ly­gyny mun­dan beý­läk-de iler­let­me­giň ze­rur­dy­gy­ny tas­syk­la­dy­lar.
Mas­la­ha­tyň do­wa­myn­da gat­na­şy­jy­lar Ha­zar deň­zi­niň te­bi­ga­ty­na ba­gyş­la­nan ser­gi bi­len hem ta­nyş­dy­lar. Şeý­le hem sport ýa­ryş­la­ry, me­de­ni ge­ze­lenç­ler we dö­re­di­ji­lik du­şu­şyk­la­ry gu­ral­dy. Çä­re­le­riň do­wa­myn­da myh­man­la­ra Ha­zar deň­zi­niň öz­bo­luş­ly gö­zel­li­gi, «Awa­za» mil­li sy­ýa­hat­çy­lyk zo­la­gy­nyň müm­kin­çi­lik­le­ri hem-de ýur­du­my­zyň baý sy­ýa­hat­çy­lyk po­ten­sia­ly giň­den gör­ke­zil­di.
Mas­la­ha­tyň ahy­ryn­da gat­na­şy­jy­lar hormatly Prezidentimiziň ady­na Ýüz­len­me ka­bul edip, Ha­zar deň­zi­niň go­rag­ly­ly­gy­ny üp­jün et­mä­ge hem-de dost­luk­ly hyz­mat­daş­ly­gy ös­dür­mä­ge taý­ýar­dyk­la­ry­ny be­ýan et­di­ler.