Türk­me­nis­tan­da 9 sa­ny te­bi­gy go­rag­ha­na bar. Ola­ryň için­de Ha­zar döw­let te­bi­gy go­rag­ha­na­sy ýe­ke-täk de­ňiz go­rag­ha­na­sy­dyr. Onuň tut­ýan meý­da­ny­nyň 70 gö­te­rim­den gow­ra­gy­ny de­ňiz su­wu­nyň ak­wa­to­ri­ýa­la­ry eýe­le­ýär.
Go­rag­ha­na­nyň çäk­le­ri­niň bio­dür­lü­li­gi ba­lyk­la­ryň 48, süý­re­ni­ji­le­riň 26, süý­dem­di­ri­ji­le­riň 42, oňur­ga­ly jan­dar­la­ryň 429, ösüm­lik­le­riň 660 hem-de go­rag­ha­na­nyň esa­sy baý­ly­gy bo­lan guş­la­ryň 311 gör­nü­şin­den yba­rat­dyr. Ha­zar go­rag­ha­na­sy­nyň haý­wan­at we ösüm­lik­ dünýäsiniň aý­ra­tyn­lyk­la­ry­nyň bi­ri hem, ola­ryň kä­bir­le­ri­niň en­de­mik ha­sap­lan­ma­gy­dyr.

Ylym­da en­de­mik­ler di­ýip şol bir ýer­de ýa­şa­ýan, baş­ga ýer­­de duş gel­me­ýän ösüm­lik­le­riň we haý­wan­la­ryň gör­nüş­le­ri­ne aý­dyl­ýar. Şo­nuň üçin hem on­lar­ça gör­nüşi ke­nar­ýa­ka döw­let­le­riň gy­zyl ki­tap­la­ry­na, şeý­le-de hal­ka­ra Gy­zyl ki­ta­by­na gi­ri­zi­len­dir. Go­rag­ha­na­da­ky ösüm­lik we haý­wa­nat dün­ýä­si hä­zir­ki wagt­da alym­lar ta­ra­pyn­dan yl­my taý­dan öw­re­nil­ýär.
Ha­zar deň­zi­niň gö­zel­li­gi onuň ösüm­lik we haý­wa­nat dün­ýä­si bi­len aý­ryl­maz bag­la­ny­şyk­ly­dyr. Ha­zar ýa­ka­sy­nyň te­bi­ga­ty haý­ran gal­dy­ry­jy derejede köp­dür­li­dir. Go­rag­ha­na­da dür­li ösüm­lik­le­riň gör­nüş­le­ri bel­li­ge al­nyp, onuň köp bö­le­gi Et­rek der­ýa­sy­nyň aşa­ky akym­la­ryn­da ýer­le­şen­dir. Ha­zar su­wo­tu­la­ry ba­ra­da aý­dy­lan­da bol­sa, ýur­du­my­zyň çä­gin­dä­ki bö­le­gin­de onuň dür­li gör­nüş­le­ri duş gel­ýär. Ola­ryň ara­syn­da ýa­şyl, gy­zyl, go­ňur su­wo­tu­la­ry ag­dyk­lyk ed­ýär. Su­wo­tu­lar­da ýa­şa­ýyş üçin mö­hüm bo­lup dur­ýan hem-de oňaý­ly tä­sir­le­ri ar­ka­ly ta­pa­wut­lan­ýan mad­da­la­ryň baý çeş­me­si bar di­ýip ha­sap­la­nyl­ýar. De­ňiz­de ýa­şa­ýan dür­li jan­dar­lar üçin gym­mat­ly iý­mit bol­mak bi­len bir wagt­da, su­wo­tu­la­ryň bir­nä­çe gör­nüşi­ni der­man se­riş­de­le­ri­ni ön­dür­mek­de giň­den peý­da­lan­mak müm­kin­dir. Alym­lar su­wo­tu­la­ryň mö­hüm aý­ra­tyn­lyk­la­ry­nyň bi­ri hök­mün­de dü­züm­in­de ýo­ka­ry mo­le­kul­ýar doý­gun däl ýag kis­lo­ta­la­ry­ny sak­la­ýan­dygy­ny nyg­ta­ýar­lar. Şeý­le ýag kis­lo­ta­la­ry adam be­de­ni­niň sag­dyn bol­ma­gy üçin mö­hüm or­ny eýe­le­ýär.
Ýe­ri ge­len­de bel­le­sek, Ha­zar döw­let go­rag­ha­na­sy öz dö­re­ýiş ta­ry­hy­ny 1932-nji ýyl­dan alyp gaýd­ýar. Go­rag­ha­na­nyň umu­my tut­ýan meý­da­ny bi­ri-bi­rin­den ep-es­li uzak­lyk­da ýer­leş­ýän üç bö­lek­den: Ha­zar we Esen­gu­ly meý­dan­ça­la­ryn­dan, şeýle-de Ogur­ja­ly çäk­li go­rag­ha­na­syn­dan yba­rat­dyr. Go­rag­ha­na­nyň umu­my meý­da­ny 268 müň gek­tar bo­lup, Ha­zar bö­le­gi­niň (De­mir­ga­zyk Çe­le­ken, Mi­haý­lowsk aý­lag­la­ry) meý­da­ny 192,3 müň gek­tar­dyr, 80 gö­te­rim­den gow­ra­gy bol­sa suw-bat­ga­lyk ýer­ler­dir. Esen­gu­ly bö­le­gi­niň 69,7 müň gek­tar meý­da­ny­nyň 36,9 müň gek­ta­ry suw gi­ňiş­li­gi­dir. Ogur­ja­ly çäk­li go­rag­ha­na­nyň meý­da­ny 7 müň gek­ta­ra deň­dir. Bu go­rag­ha­na özü­niň dö­rän il­kin­ji ýyl­la­ryn­dan baş­lap Wa­ta­ny­my­zyň de­ňiz­ýa­ka se­bi­ti­niň te­bi­ga­ty­ny öw­ren­mek, onuň çeşmelerini ýer­lik­li peý­da­lan­mak we go­ra­mak işi bo­ýun­ça örän mö­hüm we­zi­pe­le­ri ýe­ri­ne ýe­ti­rip gel­ýär.

Ýelena Karimowa,
Köneürgenç etrabyndaky 51-nji orta mekdebiň biologiýa mugallymy.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА