Uly ad­ron kol­laý­de­ri işe gi­ri­zil­di

Yl­my bar­lag­lar bo­ýun­ça Ýew­ro­pa gu­ra­ma­sy­nyň uly ad­ron kol­laý­de­ri (LHC) üç ýyl­lyk ara­kes­me­den soň tä­ze­den işe gi­ri­zil­di. Bu dö­wür­de dün­ýä­niň iň uly sy­nag des­ga­syn­da çuň­ňur abat­la­ýyş iş­le­ri ge­çi­ril­di. Ne­ti­je­de, ele­men­tar bö­le­jik­le­riň çak­nyş­ma ener­gi­ýa­sy­ny ýo­kar­lan­dyr­mak, şeý­le hem me­ýil­leş­di­ri­len sy­nag­la­ryň do­wa­myn­da has köp mag­lu­mat ýyg­na­ma­ga ýar­dam ber­jek tä­ze bö­le­jik­le­riň de­tek­tor­la­ry­ny we beý­le­ki en­jam­la­ryny oturt­mak müm­kin bol­dy.
Uly ad­ron kol­laý­de­ri higgs bo­zo­ny­ny göz­le­mek we fi­zi­ka­nyň stan­dart mo­de­li­ni gu­tar­nyk­ly bar­la­mak mak­sa­dy bi­len 2008-nji ýyl­da gu­rul­dy. Fran­si­ýa­da we Şweý­sa­ri­ýa­da ýe­ras­ty tu­nnel­de ýer­leş­ýän gur­na­ma­nyň uzyn­ly­gy 27 ki­lo­met­re ýetýär. Gur­lu­şyk we bar­lag iş­le­ri­ne ýüz­den gow­rak ýurt­dan on müň­den gow­rak alym we in­že­ner gat­naş­dy.
Yl­my bar­lag­lar bo­ýun­ça Ýew­ro­pa gu­ra­ma­sy­nyň mag­lu­mat­la­ry­na gö­rä, ge­çen üç ýy­lyň için­de mik­ro­dün­ýä­ni bar­la­mak üçin ni­ýet­le­nen bu desgada kä­mil­leş­dir­me iş­le­ri ge­çi­ril­di. Ylaý­ta-da, uly ad­ron kol­laý­de­ri­niň ara­syn­da or­naş­dy­ry­lan 10 müň­den gow­rak bi­rik­me­le­riň aşa ge­çi­ri­ji ka­bel­le­ri­niň tä­sir­li­li­gi we ne­ti­je­li­li­gi art­dy­ryl­dy. Kollaýderiň ug­run­da otur­dy­lan mag­nit­ler için­den aý­lan­ýan pro­ton top­lum­la­ry­nyň ba­dy­ny art­dyr­ýar. Alym­lar çak­ny­şan bö­le­jik­le­riň ne­ti­je­le­ri­ni öw­re­nip, ma­te­ri­ýa­nyň syr­la­ry­na ara­laş­ýar­lar hem-de bu ugur­da aja­ýyp ne­ti­je­ler ga­zan­ýar­lar.
Ge­çen ýyl­lar­da Yl­my bar­lag­lar bo­ýun­ça Ýew­ro­pa gu­ra­ma­sy­nyň fi­zik­le­ri Hig­siň bo­zo­ny­nyň bö­le­jik­le­ri­niň ýü­ze çy­ka­ry­lan­dy­gy­ny mä­lim edip­di­ler. Ýö­ne ol he­niz fi­zi­ka na­za­ry­ýe­ti­niň «Stan­dart modelinde» bö­le­jik hök­mün­de ýü­ze çy­ka­ryl­ma­dy. Fi­zik­le­riň pi­ki­ri­ne gö­rä, 13,7 mil­liard ýyl mun­dan ozal äle­miň esa­sy­ny go­ýan Uly part­la­ýyş­dan soň­ra eme­le ge­len Higg­siň bo­zo­ny ga­lak­ti­ka­la­ryň, ýyl­dyz­la­ryň we pla­ne­ta­la­ryň dö­re­me­gi­ne se­bäp bo­lup­dyr.
Do­ly su­but edi­len ha­la­tyn­da iň­lis fi­zi­gi Pi­ter Higg­siň 1964-nji ýyl­da öňün­den çaklan bö­le­jik­le­ri soň­ky ýa­rym asyr­da iň uly yl­my açyş­la­ryň bi­ri bo­lar­dy. Ýö­ne bir­den­kä Higg­siň bo­zo­ny­nyň bar­dy­gy tas­syk­lan­ma­dyk ha­la­tyn­da, eme­le ge­len ýag­daý alym­la­ry ala­sar­myk ýag­daý­da go­ýup bi­ler. Şu­nuň ýa­ly ýag­daý­da fi­zi­ka­nyň tä­ze eý­ýa­my baş­la­nyp, alymlar äh­li bö­le­jik­le­riň nus­ga­la­ry­ny tä­ze­den gur­ma­ly bo­lar­lar.
Bu ele­men­tar bö­le­jik­le­riň öl­çe­gi­niň ta­kyk­ly­gy­ny has-da art­dyr­mak üçin alym­lar ola­ry has ýo­ka­ry ener­gi­ýa­da çak­nyş­dyr­ma­gy mak­sat edin­ýär­ler.
Hä­zir­ki wagt­da Şweý­sa­ri­ýa­nyň we Fran­si­ýa­nyň ara­çä­gin­dä­ki 150 metr çuň­luk­da ýer­leş­ýän kol­laý­der­de äh­li ze­rur abat­la­byş iş­le­ri ge­çi­ri­lip, in­di ol iň ýo­ka­ry ener­gi­ýa­da he­re­ket eder we pro­ton­ top­lum­jyk­la­ry­nyň ba­dy has-da art­dy­ry­lar.