XIX asyr dünýä çeper medeniýetiniň ösüşinde ýagty öwüşginli döwür hasaplanýar. Sungatda täze dünýäni aňrybaşy täsirli suratlandyrmaga ukyply başgaça çeperçilik formalaryň, usullaryň, ýollaryň dartgynly gözlegleri alnyp barlypdyr. Bu döwrüň başlangyç nokadynda romantizm akymy giňden ýaýrady. Romantizm akymyň özi çuňňur dramatizm, şekilleriň aýratyn nygtalan çeýeligi we reňkleriň joşgunlylygy bilen tapawutlanýar. Şol döwür rus nakgaşlyk sungatynda ilkinji täzeçil romantik suratkeşleriň biri hökmünde dünýä meşhur sungat ussady Wiktor Wasnesowyň döredijiligi uly ähmiýete eýedir. Ol diňe romantizm akymynda işlemän, eýsem realizm, modern we simwolizm akymynda birnäçe eserleri döredipdir. Suratkeşiň ady dünýä sungatynyň taryhyna altyn harplar bilen ýazylypdyr.
Wiktor Wasnesowyň döredijiliginde dürli žanrlar aýdyň görkezilendir. Ol öz eserlerinde gadymy hekaýalary, rowaýatlary, bylinalary şekillendirip, adamlaryň göwnüne ýaşaýyş güýjüniň hereketini alyp gelen esasy rus suratkeşleriniň biridir. Suratkeş öz işlerinde ilki bilen adamyň duýgylaryna aralaşýar. Ol diňe bir çylşyrymly reňkleriň sazlaşygyny doly we dogry ýerine ýetirmek bilen çäklenmän, eýsem ýerine ýetirýän eserlerinde keşp täsirleriniň esasy serişdesini ýüze çykarmagy başarýan ussatdyr. Wasnesow öz eserlerini hiç kimiňkä meňzemeýän, öz ugry bilen ýöredipdir. Suratkeş reňkleri özbadak sazlap, täze ugurdan ýöräpdir.
W. Wasnesowyň iň meşhur eserleriniň biri-de “Alýonuşka” (ýokardaky surat) atly işidir. “Alýonuşka” gadymy rus ady bolup, “ýetim ýa-da derýada ses edýän ýagyş” diýmegi aňladýar. 1880-nji ýylda suratkeş dürli garalamalary, etýudlary, nusgalary döredip, eseriň üstünde işläp başlaýar we 1881-nji ýylyň gyşynda tamamlaýar. Köplenç, bu eseri Alýonuşka we onuň dogany Iwanuşka hakyndaky erteki bilen baglanyşdyrýarlar. Bu eser Moskwa oblastyndaky Ahtyrka usadbada (binagärlik we tebigy seýilgäh toplumy) romantizm akymynda ýazylypdyr. Öz doganyny gözläp ýadan, gaýgyly garaýyşly Alýonuşka howuzyň ýakasynda uly daşyň üstünde kellesini dyzyna goýup otyr. Alýonuşkanyň ýaýylan saçlary – gamgyn pikirleriň nyşany. Daş-töwerekde betbagtlyga bürenip oturan garaňky hem gür tokaýlyk bar. Gadymy döwürlerde ol betbagtlygy, erbetligi, bela-beteri aňladypdyr. Çepde suratkeş rus topragynyň nyşany bolan berýoza agajyny, sag burçda bolsa, köne döwürlerde gaýgy-hasraty alamatlandyrýan osina agajyny şekillendirýär. Gahrymanyň ýokarsyndaky bulutlaryň, agaçlaryň, tebigatyň keşpleri bilen güýçlendirilen gaýgyly ýalňyzlyk Alýonuşkanyň çuňňur hasratyndan habar berýär. Howuz hereketsiz görkezilýär, girdabyň garaňky we syrly üst ýüzünde gam çekýän gyzyň gök sarafan köýnegi çala görünýär. Girdabyň goýudan-tutuksy suwy gynanmakdan ýaňa özüni ýitiren Alýonuşkany özüne çekýän ýaly görkezilýär. Suratkeşiň bu işi ýiti şekillendirilen tebigat ýagdaýynyň üsti bilen adam duýgularynyň açylyp görkezilen ilkinji rus eserleriniň biridir.
Suratkeşiň “Ýaýdanyp duran witýaz” atly eseri 1882-nji ýylda ýerine ýetirilen, ýöne eseriň başlangyç nusgalary we garalamalary 1770-nji ýylyň başlarynda ýüze çykypdyr. “Witýaz” gadymy norweg dilinden terjime edilende – “edermen söweşiji” diýmegi aňladýar. Bu mifologik eser özünde romantizm akymyň alamatlaryny jemleýär. Onuň ýordumy “Ilýa Muromes we garakçylar” atly bylinadan alnypdyr. Taslamanyň esasy bölegini batgaly düzlügiň ortarasynda öňden biliji daşyň öňünde çuňňur oýa batan rus pälwany eýeleýär. Daşyň ýüzündäki “Dogry ýol bilen giden ötegçä-de, ýolagça-da, uçup barýana-da ýol ýok” diýen ýazgy gyzyklydyr. Onuň biraz aşagynda çala bozulan ýazgyda şeýle diýilýär: “Saga gitseň, maşgalaly bolarsyň, çepe gitseň, baý bolarsyň”. Suratkeş eserde daş-töwerekde zyňlyp ýatan adamlaryň we janly-jandarlaryň galyndylaryny şekillendiripdir. Adamyň kelle we beýleki beden süňkleri taslama dartgynlylyk täsirini berýär. Howsalaly agşamlyk asmany tukat eseriň üstüni ýetirýär. Gözýetim çyzygyda serlip ýatan uly garga bolsa, hyýalylygy biraz hakykata ýakynlaşdyrýar, galyberse-de garga – rus folklorynyň möhüm gahrymanlarynyň biri hasaplanýar. Şekillendiriş žanrynyň çalşygy Wasnesow tarapyndan örän töwekgelçilikli ädim bolupdyr, ýöne suratkeş öz ylhamyna batyrgaýlyk bilen eýerýär. Ol Gadymy Rus döwletiň gaýtalanmajak gözelligini suratlandyrmagy özüniň baş maksady hasaplapdyr.
1889-njy ýylda ýerine ýetirilen “Şazada Iwan çal möjegiň üstünde” (3-nji surat) atly eseri meşhur rus ertekisi bolan şazada Iwan we çal möjek ertekisi üçin kitap bezegi bolup hyzmat edýär. Taslamanyň esasy gahrymanlary Şazada Iwan we Ajaýyp Ýelena. Slawýanlaryň “Iwan” ady – “hudaýtarapyn bagyşlanan” diýmegi, “Ýelena” bolsa, greklerden gelip çykyp, “saýlanan, ýagty” diýmegi aňladypdyr. Bu mifologik sahna romantizm akymynda ýazylypdyr. Onuň ýordumy örän sada: şazada Iwan ajaýyp Ýelena bilen yzyndan ýetip gelýän kowgudan halas bolmak üçin Çal möjegiň üstünde garaňky tokaýyň içi bilen gaçyp barýarlar. Ýordumyň ertekä ýakynlygyny baş gahrymanlaryň lybaslary nygtaýar. Şazadanyň altyn bilen nagyşlanan dony Ýelenanyň gök ýüpek lybasy bilen gowy sazlaşýar. Altynsow we gök reňkler slawýan mifologiýasynda jady we täsinlik bilen berk baglanyşykly bolupdyr. Çal möjek aýratyn gyzyklanma döredýär, onuň gözleri adamyňka juda çalym edýär. Biziň öňümizde gadymy döwürde slawýanlar tarapyndan “jadygöý” diýip atlandyrylan jandar bar. Möjegiň keşbi wepalylykdan, gaýduwsyzlykdan doly. Eseriň peýzažy janly ýaly, onda batgalykdaky liliýa we agymtyl-gülgün reňkli gülläp oturan alma agajy ösýär.
“Pälwanlar” (4-nji surat) atly eseriniň üstünde suratkeş ýigrimi ýyl zähmet çekýär. 1898-nji ýylyň 23-nji aprelinde eser tamamlanyp, kän wagt geçmänkä kolleksiýaçy Pawel Tretýakow (1832–1898) tarapyndan satyn alnypdyr. Surat eserinde üç sany pälwan – Ilýa Muromes, Dobrynýa Nikitiç we Alýoşa Popowiç suratlandyrylýar. Taryhçylaryň subut etmeklerine görä, olar hakykatdan hem bar eken, emma X–XIII asyrlaryň aralygynda dürli wagtda ýaşap geçipdirler. Bu mifologik eser romantizm akymynda ýazylypdyr. Onda Ilýa uzaklara seredýär, onuň bir elinde galkan bilen naýza, beýlekisinde bolsa, polatdan ýasalan taýak bar. Ol Buruşka atly milos tohumyna degişli atynyň üstünde otyr. Bu pälwan tutanýerliligi we paýhasly tejribä daýanmagy alamatlandyrýar. Çep tarapda Belýuşka atly ak arap atynyň üstünde Dobrynýa şekillendirilip, ol öz jadyly kladenes-gylyjyny gynyndan çykaryp dur. Onuň keşbinde buýsançly hem söweşjeň ruh şöhlelenipdir. Sagda budenow tohumyndan bolan boz atyň üstünde okýaýyny elinde saklap oturan Alýoşa görkezilýär. Ýoldaşlary bilen deňeşdireniňde, ol ýaş we syratly. Üç sany pälwan uly bolmadyk baýra geçip gidýän giň düzlükde gök otlaryň we kiçijik arçalaryň ortarasynda ýerleşdirilipdir. Ýaşyl, goňur, gyzyl, ak, gök ýaly ýiti we açyk reňkler inçeden owadan sazlaşyp, esere özboluşly bezeglilik äheňini berýär. Bu eserde rus halkynyň ähli güýji we uly edermenligi jemlenipdir.
Wiktor Wasnesowyň döredijiligi rus halkynyň gymmatlygy hasaplanýar. Ol ähli zatlary – portretleri, peýzažlary, natýurmortlary, gündelik durmuş, taryhy, batal we mifologik eserleri hem döredipdir. Suratkeşiň döredijiliginde bäş ýüzden gowrak dürli eskizler, etýudlar, gutarnykly suratlar hasaba alyndy. Wiktor Mihaýlowiç Wasnesowyň halkyň ýagşylyk, gözellik we hakykat baradaky garaýyşlaryna esaslanan sungaty häzirki wagta çenli ýokary söýgä eýe bolup gelýär.
Beýik suratkeşiň döredijiligi häzirki wagtda dünýä sungatynyň iň gowy nusgasy hökmünde kabul edilýär. Wiktor Wasnesowyň döredijiligi dünýäniň ençeme ýurtlarynda bellidir. Onuň birnäçe eseri dünýä muzeýlerinde, galereýalarda we şahsy ýygyndylarynda gorag astynda saklanýar. Şeýlelikde rus suratkeşiň sungaty häzirki wagtda-da ýaşaýar. Biziň günlerimizde suratkeşiň döredijiligi Russiýa Federasiýasynda rus sungatynyň ýüzi hasaplanýar. Suratkeşiň gözellik we hakykat hakyndaky halk garaýyşlaryna esaslanan sungaty bütin dünýäde tomaşaçylaryň giň köpçüliginiň arasynda üýtgewsiz söýgä we hormata eýedir.
Selim RASULOW, Türkmenistanyň Döwlet çeperçilik akademiýasynyň talyby.
