Ir dö­wür­ler­de-de ýur­du­my­zyň Mol­la­ne­pes adyn­da­ky aka­de­mi­ki dra­ma te­at­ryn­da us­sat ta­ny­mal ar­tist­le­riň­dir re­žiss­ýor­la­ryň ta­gal­la­sy bi­len il­ha­lar spek­takl­la­ryň sah­na­laş­dy­ryp, ta­lap­kär to­ma­şa­çy­la­ra hö­dür­le­nil­ýän­di­gi üçin ol iň bir ady­gan teatr ha­sap edil­ýär­di. Mu­ňa te­at­ryň sah­na­syn­da goý­lan spek­takl­la­ra to­ma­şa et­mä­ge gel­ýän­le­riň yz­ynyň üzül­me­ýän­li­gi anyk şa­ýat­lyk ed­ýär­di. Şol spek­takl­lar­da ha­ly­pa ar­tist­ler Su­raý, So­na My­ra­do­wa­lar, Sa­byr Ata­ýe­wa, Ma­ma Ba­ba­ýe­wa, Nur­je­mal Sö­ýü­no­wa da­gy bi­len bir ha­tar­da Fah­ri­ýa Aly­ýe­wa hem çy­kyş edip, özü­niň jan­lan­dy­ran keşp­le­ri bi­len hal­kyň aňyn­da gal­ma­gy ba­şa­ryp, söý­gü­li ar­tist­le­riň ha­ta­ry­na go­şu­lyp­dy.
Fah­ri­ýa daý­za bi­len me­niň il­kin­ji ta­nyş­ly­gym bu teatr­da öz­bek dra­ma­tur­gy Se­ýit Ah­me­diň pýes­a­sy esa­syn­da sah­na­laş­dy­ry­lyp, halk köp­çü­li­gi­ne hö­dür­le­nen “Ge­lin­le­riň goz­ga­la­ňy” at­ly spek­tak­la to­ma­şa ede­nim­den soň baş­la­nyp­dy. Fah­ri­ýa Aly­ýe­wa şol spek­takl­da ese­riň baş gah­ry­ma­ny Per­man­bi­bi­niň (ar­tist So­na My­ra­do­wa) uly gel­ni Sat­dy­nyň keş­bi­ni jan­lan­dyr­yp­dy. Ýe­ne-de Fah­ri­ýa daý­za­nyň ýa­zy­jy Tow­şan Ese­no­wa­nyň pýes­a­sy esa­syn­da sah­na­laş­dy­ry­lan “Ge­lin gel­ýär” at­ly spek­takl­da­ky Jow­za at­ly enä­niň keş­bi­ni jan­lan­dy­ry­şy me­niň hä­li-hä­zir­le­rem göz öňüm­den gi­de­nok. Bu eser­de iki sa­ny gel­na­ly­jy bir wa­gon­da gel­ýär. So­ňun­da ge­lin­ler çal­şyl­ýar. Şon­da Fah­ri­ýa daý­za­nyň og­lu­na (ar­tist Baý­ram Ke­ri­mow) gaý­ta­wul ber­jek bol­şy sah­na­da­ky bo­lup geç­ýän wa­ka­ny ha­sam dart­gyn­laş­dyr­ýar.
Fah­ri­ýa daý­za­nyň öz­bo­luş­ly ar­tist­lik uky­by bar. Ol el­my­da­ma jo­gap­kär­çi­lik du­ýup iş­le­ýär. Mu­ňa onuň sah­na­da özü­ni alyp bar­şy­ny, söz­leý­şi­ni, sah­na he­re­ke­ti­ni ýe­ri­ne ýe­ti­ri­şi­ni syn­la­nyň­da-da anyk göz ýe­tir­ýärsiň. Be­ýik ha­ly­pa­lar Al­ty Gar­ly­ýew­den, Ba­zar Ama­now­dan, Aman Gul­mäm­me­dow­dan, My­rat Se­ýitni­ýa­zow­dan, Mu­ham­met Çer­ke­zow­dan we beý­le­ki us­sat­lar­dan tä­lim alan Fah­ri­ýa Aly­ýe­wa­nyň öz­bo­luş­ly aý­ra­tyn ze­hi­ni bar. Te­bi­gy ze­hin­li Fah­ri­ýa Aly­ýe­wa 1922-nji ýyl­da Ahal we­la­ýa­ty­nyň Ka­ka et­ra­by­nyň Gow­şut oba­syn­da daý­han maş­ga­la­syn­da dünýä inýär. Or­ta mek­de­bi ta­mam­lan Fah­ri­ýa­ny ene-ata­sy Aş­ga­bat­da­ky mu­gal­lym­la­ry taý­ýar­la­ýan ýö­ri­te­leş­di­ri­len okuw mek­de­bi­ne iber­ýär. Fah­ri­ýa­nyň sun­ga­ta bo­lan hö­we­si şu okuw ja­ýyn­dan baş­lan­ýar. Fah­ri­ýa bu ýer­de dra­ma gur­na­gy­na gat­na­şyp, go­puz çal­mak­da, tans et­mek­de we aý­dym aýt­mak­da ady­gyp gid­ýär.
Sun­ga­ta bo­lan hö­we­si Fah­ri­ýa­ny 1936-njy ýyl­da Mosk­wa­nyň Lu­na­çars­kiý adyn­da­ky teatr ins­ti­tu­ty­na alyp gel­ýär. Ol ins­ti­tu­tyň teatr we ki­noakt­ýo­ry bö­lü­mi­ne res­mi­na­ma­la­ry­ny tab­şyr­ýar. Döw­let sy­nag­la­ryn­dan üs­tün­lik­li ge­çen Fah­ri­ýa­ny bu okuw ja­ýy­na ka­bul ed­ýär­ler. Ýog­sam Fah­ri­ýa­nyň ene-ata­sy gyz­la­ry­ny Mosk­wa ýa­ly ýat ýer­le­re oku­wa ug­rat­ma­ga gar­şy hem bo­lup­dyr­lar. Em­ma ýaş gy­zyň kal­byn­da dra­ma gur­na­gy­na gat­na­şyp ýör­kä peý­da bo­lan sun­ga­ta söý­gü­si ony öz er­ki­ne goý­ma­ýar. Şeý­dip Fah­ri­ýa ýü­re­gin­de bes­län mak­sa­dy­na ýet­ýär. Oku­wy­ny ta­mam­lap ge­len­soň, Fah­ri­ýa­ny Mol­la­ne­pes adyn­da­ky te­at­ra işe bel­le­ýär­ler. Ol bu ýer­de tä hor­mat­ly dynç al­şa çyk­ýan­ça, zäh­met çe­kip, bir­gi­den keşp­le­ri dö­re­dip, halk köp­çü­li­gi­niň aňyn­da gal­ma­gy ba­şar­ýar. Fah­ri­ýa daý­za türk­men teatr sun­ga­ty üçin ýaş hü­när­men­le­riň ös­dü­rip ýe­tiş­di­ril­me­gi­ne-de uly go­şant goş­ýar. Ýaş­la­ryň en­çe­me­si ha­ly­pa mu­gal­ly­myň us­sa­ha­na­syn­da bi­lim, ter­bi­ýe al­ýar.
Fah­ri­ýa Aly­ýe­wa meş­hur “Otel­lo” spek­tak­lyn­da türk­men teatr sun­ga­ty­nyň düý­bü­ni tu­tan­la­ryň bi­ri, ha­ly­pa ar­tist Aman Gul­mäm­me­dow bi­len bi­le­lik­de keşp jan­lan­dyr­mak bag­ty mi­ýes­ser ed­ýär. Bu eser­de Fah­ri­ýa Dez­di­mo­na­nyň, Aman aga bol­sa, Otel­lo­nyň keş­bi­ni us­sat­lar­ça dö­re­dip, teatr muş­dak­la­ry­nyň gyz­gyn söý­gü­si­ne my­na­syp bol­ýar.
Fah­ri­ýa daý­za­nyň sah­na­­da dö­re­den keşp­le­ri bar­mak bü­küp sa­nar­dan kän. Onuň dö­re­di­ji­lik ýo­lun­da ýe­ri­ne ýe­ti­ren türk­men we da­şa­ry ýurt­ly dra­ma­turg­la­ryň nus­ga­wy pýes­a­la­ryn­da­ky keşp­le­ri öz­bo­luş­ly­ly­gy bi­len ta­pa­wut­lan­ýar. Olar­dan gyr­gyz ýa­zy­jy­sy Ç. Aýt­ma­to­wyň pýe­sa­sy esa­syn­da sah­na­laş­dy­ran “El­wan ýag­lyk­ly sel­wim­dä­ki” Ha­ty­ja­sy, B. Ama­now bi­len G.­ Bu­ru­no­wyň “Keý­mir kö­rün­dä­ki” Kü­mü­şi we Ene­ba­ýy, G. Muh­ta­ro­wyň “Al­lan aga­nyň maş­ga­la­syn­da­ky” Zy­ba­sy we Ýaz­gü­li, B. Ker­ba­ba­ýe­wiň “Aý­gyt­ly ädi­min­dä­ki” Maý­sa­sy, H. Der­ýa­ýe­wiň “Yk­ba­lyn­da­ky” Ogul­ny­ýa­zy, G. Gur­ban­sä­he­do­wyň “Aza­şan ýi­gi­din­dä­ki” Ýe­le­na­sy T. Ta­ga­no­wyň we G. Se­ýit­li­ýe­wiň “Ba­ky di­ri­le­rin­dä­ki” Ma­ri­ýa­sy, G. Se­ýit­li­ýe­wiň “Ja­ha­nyn­da­ky” Ja­ha­ny, G. Muh­taro­wyň “Şeý­tan zur­ýat­la­ryn­da­ky” Aman­gö­ze­li, T. Esenowanyň “Ge­lin gel­ýär­da­ki” Jöw­za­sy, S. Ahmediň “Ge­lin­le­riň goz­ga­la­ňyn­da­ky” Sat­dy­sy, G. Lor­ka­nyň “Ber­nar­d Al­ba­nyň öýün­dä­ki” ene­ke Pon­si­ýa­sy ýat­la­ma­ga my­na­syp keşp­ler­dir. Dür­li kär­dä­ki, dür­li hä­si­ýet­dä­ki yn­san­la­ryň keşp­le­ri­ni bir-bi­ri­ne meň­zet­män jan­lan­dy­raý­mak aň­sat iş däl. Ol akt­ýor­dan ir­gin­siz iş­le­me­gi, us­sat­ly­gy ta­lap ed­ýär. Bu keşp­ler sö­züň do­ly ma­ny­syn­da, teatr sun­ga­ty­nyň, akt­ýor­çy­lyk mek­de­bi­niň iň nus­ga­wy ýe­ri­ne ýe­ti­ri­len keşp­le­ri­ne de­giş­li bo­lup, ta­ry­ha gir­di. Fah­ri­ýa daý­za­nyň ko­mi­ki keşp­ler­den baş­lap, tra­gi­ki keşp­le­ri hem çuň­ňur duý­gu­ly ýe­ri­ne ýe­ti­rip, bil­ýän akt­ri­sa­dy­gyny dö­re­den keşp­le­ri­ne syn edip aý­dyp bol­ýar.
Sah­na­da ge­çi­ri­len uzak ýyl­lar Fah­ri­ýa daý­za­ny ha­s-da kä­mil­leş­dir­ýär. Hy­juw­dan ýa­ňa syç­rap du­ran göz­le­re soň­luk bi­len ag­ras­lyk, pa­ra­sat­ly­lyk ara­laş­ýar. G.Lor­ka­nyň ese­ri bo­ýun­ça sah­na­laş­dy­ry­lan “Bernard Al­ba­nyň öýi” at­ly spek­takl­da ene­ke Pon­si­ýa­nyň keş­bin­de Fah­ri­ýa daý­za öz kal­byn­da­ky ene­lik mäh­ri­ni do­ly açyp gör­ke­zip bi­lip­dir. Bir gör­seň, ta­lap e­di­ji ene­ke, ge­rek ýe­rin­de-de gyz­la­ryň öz ene­le­rin­den ýa­kyn hos­sa­ryna öw­rül­ýär. Ol mäh­ri­ban kä­bä­ňe, ýa­kyn hos­sa­ry­ňa ça­lym ed­ýär. Bu keşp­den to­ma­şa­çy mä­hir su­sup al­ýar. Fah­ri­ýa Aly­ýe­wa­nyň hiç ki­miň­kä meň­ze­me­ýän öz­bo­luş­ly se­si bar. Ol bir gör­seň, “Ge­lin gel­ýär” spek­tak­lyn­da zarp­ly çy­kyp dur, bir gör­se­ňem, mäh­rem enä­niň lab­zyn­da sa­ňa ne­si­hat ber­ýär.
Fah­ri­ýa Aly­ýe­wa bi­len bir sah­na­da uzak ýyl­la­ryň do­wa­myn­da bi­le iş­le­şen şä­girt­le­ri­niň bi­ri Türk­me­nis­ta­nyň halk ar­tis­ti Baý­ram Ke­ri­mow şeý­le diý­ýär:
— Men Mol­la­ne­pes adyn­da­ky te­at­ra 1965-nji ýyl­da işe gel­dim. Şon­dan baş­lap hem ha­ly­pa bi­len en­çe­me spek­takl­da bi­le çy­kyş et­­dik. Ma­ňa Fah­ri­ýa ha­ly­pa bi­len il­kin­ji ge­zek Tow­şan Ese­no­wa­nyň pýe­sa­sy esa­syn­da sah­na­laş­dy­ry­lan “Se­niň yş­kyň­da” spek­takl­ynda keşp jan­lan­dyr­mak mi­ýes­ser et­di. Bu spek­takl­da Fah­ri­ýa ha­ly­pa kol­hoz baş­ly­gy­nyň keş­bi­ni, men baş keşp Hu­daý­ber­di­niň keş­bi­ni jan­lan­dyr­dym. Şon­dan soň ýe­ne-de “Ge­lin gel­ýär” at­ly spek­takl­da ene­li-ogul bo­lup çy­kyş et­dik. Şo­nuň ýa­ly-da öz­bek ýa­zy­jy­sy Se­ýit Ah­me­diň pýe­sa­sy esa­syn­da sah­na­laş­dy­ry­lan “Ge­lin­le­riň goz­ga­la­ňy” at­ly spek­takl­da Fah­ri­ýa daý­za ýe­di og­la­nyň, ýe­di gel­niň ga­ýyn ene­si Per­manbi­bi­niň uly gel­ni Sat­dy­nyň keş­bi­ni jan­lan­dyr­dy. Men enä­niň sa­zan­da og­ly Ma­mu­ryň keş­bi­ni jan­lan­dyr­dym. Şeý­dip me­niň bo­lan ýe­rim­de ha­ly­pam, onuň bo­lan ýe­rin­de-de men, el­my­da­ma bi­le keşp döredýärdik. Fah­ri­ýa ha­ly­pa bi­len ma­ňa ga­ty kän spek­takl­da ýüz­be-ýüz bo­lup çy­kyş et­mek mi­ýes­ser et­di. Ola­ry bir pur­sat­da ag­zap geç­me­gem müm­kin däl. Onuň bi­len sah­na­da çy­kyş et­mek örän ýe­ňil­di. Se­bä­bi ol sa­ňa el­my­da­ma kö­mek ed­ýär­di. Öwüt ba­ry­ny ber­ýär­di. Re­žiss­ýor hök­mün­de-de özü­niň tej­ri­be­sin­den gür­rüň ber­ýär­di.
Fah­ri­ýa ha­ly­pa te­at­ra 1941-nji ýyl­da ýo­ka­ry oku­wy ta­mam­lap gel­ýär. Ol ýo­ka­ry okuw­da halk ar­tist­leri Sa­byr Ata­ýe­wa, Täç­bi­bi Ga­fu­ro­wa da­gy bi­len oka­ýar. Fah­ri­ýa ha­ly­pa di­ňe bir iş­de däl, eý­sem, sa­pa­ra gi­de­niň­de-de ýol­daş bol­ma­ga ök­de­di. Te­at­ryň dö­re­di­ji­lik to­pa­ry spek­takl­lar bi­len we­la­ýat­la­rda, et­rap mer­kez­le­ri­nde aý­lap iş sa­par­ynda bo­lup ge­ler­di­ler. Şon­da-da Fah­ri­ýa ha­ly­pa ýaş­lar bi­len ýaş, ulular bi­lenem uly ýa­ly gür­le­şer­di. Ol ýaş­la­ra öz per­zent­le­ri ýa­ly ga­rar­dy. Ola­ry öz ene­lik mäh­ri bi­len çoý­ýar­dy. Eger ýaş ar­tist­le­riň için­de bir­dir ýa­ry­my ýal­ňy­şaý­sa-da, ol hi­çem käý­ýe­mez gaý­tam ter­si­ne me­de­ni­ýet­li dü­şün­di­rip, öwüt-ne­si­hat be­rip, ýal­ňy­şy­ny dü­zet­mä­ge ýol açar­dy.
Ma­ňa Fah­ri­ýa daý­za bi­len ge­çen asy­ryň 80-nji ýyl­la­ryn­da türk­men te­le­wi­de­ni­ýe­sin­de taý­ýar­lan­ýan te­le­wi­zi­on oýun­lar­da keşp jan­lan­dyr­mak hem mi­ýes­ser edip­di. Şon­da biz rus ýa­zy­jy­la­ry­nyň eser­le­ri esasynda go­ýul­ýan te­leo­ýun­lar­da hem çy­kyş ed­ýär­dik. Fah­ri­ýa ha­ly­pa Mosk­wa­da okap ge­len­soň, rus­la­ryň dur­mu­şy­na-da be­let­di. Ol bi­ze-de öw­re­dýär­di. Şol wagt­lar ha­ly­pa ar­tist My­rat Se­ýit­ny­ýa­zow hem bi­ziň te­at­ry­myz­da iş­le­ýär­di. Kär­de­şi Oraz Ar­ry­kow bi­len ola­ra myh­man­çy­ly­ga gi­dýär­dik. Soň My­rat aga Fah­ri­ýa ha­ly­pa bi­len dur­muş to­ýu­ny tut­du­lar. Biz soň-soň­la­ram ola­ra myh­man­çy­ly­ga ba­rar­dyk. Şon­da My­rat aga bi­len Fah­ri­ýa ha­ly­pa bi­zi oňat gar­şy alyp, biz bi­len akt­ýor us­sat­ly­gyn­dan gür­rüň edip, öz tej­ri­be­le­rin­den bi­ze-de ge­çir­er­di. Ola­ryň iki­sem teatr dur­mu­şy­ny ja­ny-te­ni bi­len söý­ýän adamlardyr. Bi­ze-de iş­le­ýän kä­ri­ňi sö­ýüp iş­le­me­li­di­gi­ni, on­dan lez­zet al­ma­ly­dy­gy­ny, di­ňe şeý­de­niň­de mak­sa­dy­ňa ýe­tip bol­ýan­dy­gy­ny ne­si­hat ed­ýär­di­ler. Ýe­ri ge­len­de, soň ha­ly­pa­ly­ga ýe­ti­şen ar­tist­le­ri­miz Oraz Baý­ra­mo­wyň, Oraz Ar­ry­ko­wyň, Re­jep Ho­ja­gu­ly­ýe­wiň, Gün­dog­dy Hak­gy­ýe­wiň, Wel­my­rat Ama­no­wyň, Ýe­li­za­we­ta Ga­ra­ýe­wa­nyň, Ene­jan Oraz­my­ra­do­wa­nyň Fah­ri­ýa ha­ly­pa­nyň şä­girt­le­ri­di­gi­ni aýt­ma­gy­myz ge­rek.
1955-nji ýyl­da mil­li teatr sun­ga­ty­ny ös­dür­mä­ge go­şan uly go­şan­dy üçin Fah­ri­ýa Aly­ýe­wa “Türk­me­nis­ta­nyň at ga­za­nan ar­tis­ti”, 1974-nji ýyl­da-da “Türk­me­nis­ta­nyň halk ar­tis­ti” di­ýen hor­mat­ly at­lar da­kyl­ýar. 2016-njy ýylda, “Mi­ra­sa sar­pa goý­mak, Wa­ta­ny öz­gert­mek” ýy­lyn­da Sa­par­my­rat Türk­men­ba­şy adyn­da­ky baş dra­ma te­at­ryn­da Fah­ri­ýa Aly­ýe­wa­nyň ýu­bi­leý to­ýy bel­le­nip ge­çil­di. Şon­da Ar­ka­dag Pre­zi­den­ti­miz ha­ly­pa akt­ri­sa­my­za “Ga­raş­syz Türk­me­nis­ta­na bo­lan be­ýik söý­gü­si üçin” or­de­ni gow­şur­dy. Bi­çak tol­gu­nan Fah­ri­ýa daý­za şon­da: “Men bu gün özü­mi mis­li tä­ze­den dün­ýä inen ýa­ly duý­ýa­ryn. Çün­ki Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­myz me­ni şa ser­pa­ýy bi­len sy­lag­la­dy. Şu ýat­dan çyk­ma­jak pur­sat­lar­da sun­ga­ta sar­pa goý­ýan mäh­ri­ban Ar­ka­da­gy­my­za ene ýü­re­gim­den çäk­siz al­ky­şy­my aýd­ýa­ryn. Goý, mäh­ri­ban Ar­ka­da­gy­my­zyň ja­ny sag, öm­ri uzak bol­sun! Hal­ky­my­zy eş­ret­li dur­muş­da ýa­şat­mak ug­run­da alyp bar­ýan iş­le­ri ro­waç­lyk­la­ra bes­len­sin!” di­ýip, öz ýü­rek şat­ly­gy­ny be­ýan et­di.
Köp­le­riň ha­ly­pa­sy Türk­me­nis­ta­nyň halk ar­tis­ti Fah­ri­ýa Aly­ýe­wa­nyň bu gün­ki gün bagt­ly maş­ga­la­sy bar. Dört gy­zy, bir og­ly dün­ýä in­de­rip, ke­ma­la ge­ti­ren enä­niň 11 ag­ty­gy, 17 çow­lu­gy bar. Ola­ryň her haý­sy­sy gö­wün be­ren kär­le­rin­de zäh­met çe­kip, bi­lim alyp ýör­ler. Bü­tin öm­rü­ni dur­ky bi­len sun­ga­ta ba­gyş­lan Fah­ri­ýa daý­za­myz bu gün bag­ty­ýar za­ma­na­my­za, ag­tyk-çow­luk­la­ry­nyň ýe­ten de­re­je­le­ri­ne gu­wa­nyp, buý­sa­nyp ýa­şa­ýar.

Ak­my­rat Ho­ja­ber­di­ýew,
teatr sun­ga­ty­ny öw­re­ni­ji.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА