Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň taý­syz ta­gal­la­sy bi­len hä­zir­ki dö­wür­de ýur­du­my­zyň şä­her­le­ri­niň we oba­la­ry­nyň ta­ry­hy geç­mi­şi giň­den öw­re­nil­ýär. Kö­ne­ür­genç, Merw şä­her­le­ri, Nu­saý ga­la­sy öz döw­rün­de dün­ýä me­de­ni­ýe­ti­niň we yl­my­nyň ös­me­gi­ne uly go­şant goşupdyrlar. Kö­ne­ür­gen­jiň baý ta­ry­hy ga­dy­my ýa­dy­gär­lik­le­ri, dür­li dö­wür­le­riň eks­po­nat­la­ry, öz­bo­luş­ly mil­li mi­ra­sy uzak ýyl­lar­dan bä­ri dün­ýä­niň öň­de­ba­ry­jy döw­let­le­ri­niň alym­la­ry­ny, ta­ryh­şy­nas­la­ry­ny hem-de dün­ýä ar­heo­log­la­ry­ny gy­zyk­lan­dy­ryp gel­ýär. Şäherde bel­li alym­lar, sy­ýa­sat­çy­lar, ser­ker­de­ler, zer­gär­ler hem-de ök­de us­sa­lar ýa­şap­dyr­. Şä­he­re çar kün­jek­den myh­man­lar ge­lip­dir­ler, tä­jir­le­riň we söw­da­gär­le­riň, sy­ýa­hat­çy­la­ryň ge­lim-gi­di­mi­niň yzy üzül­män­dir. Hy­taý im­pe­ra­tor­la­ry­nyň bi­ri öz il­çi­si Çžan Szýa­ny Merkezi Azi­ýa ýurt­la­ry­na sy­ýa­hat­çy­ly­ga ug­rad­ýar. Il­çi il ara­syn­da «Hy­taý Ge­re­do­ty» ady bi­len ta­na­lyp­dyr. Bu hy­taý aly­my «ta­ry­hyň ata­sy» ha­sap­la­nyp­dyr. Hy­taý il­çi­si Merkezi Azi­ýa ýurt­la­ryn­da ge­çi­ren eks­pe­di­si­ýa­sy­nyň ne­ti­je­sin­de ýurt­la­ryň ge­og­ra­fi­ki ýer­le­şi­şi­ni, içer­ki re­surs­la­ry­ny, dag­la­ry we der­ýa­la­ry öw­re­nip­dir. Ba­zar­la­ra ba­ryp gö­rüp­dir, ha­ryt­la­ryň ba­ha­la­ry bi­len gy­zyk­la­nyp­dyr hem-de köp zat­lar bi­len tan­şyp­dyr. Il­çi sy­ýa­hat­ edýän wag­ty halk­la­ryň me­de­ni­ýe­ti, däp-des­sur­la­ry, ösen mal­dar­çy­lyk pu­da­gy we se­net­çi­lik hü­när­ment­çi­li­gi bi­len iç­gin tan­şyp­dyr. Il­çi Wa­ta­ny­na do­la­nan­da gy­zyk­ly mag­lu­mat­la­ry taý­ýar­lap­dyr. Şo­nuň ýa­ly-da, il­çi owa­dan be­hiş­di türk­men at­la­ry ba­ra­da ýan dep­de­rin­de aý­ra­tyn bel­läp­dir. Şeý­le­lik­de, Çžan Szýa­nyň eks­pe­di­si­ýa­sy ar­ka­ly Gür­genç şä­he­ri­ne ýol açy­lyp­dyr.
Eks­pe­di­si­ýa­nyň ne­ti­je­sin­de hy­taý­ly söw­da­gär­le­re Merkezi Azi­ýa ýurt­la­ry­nyň ba­zar­la­ry­na, Or­ta­ýer deň­zi­niň gün­do­gar ke­nar­la­ry­na çen­li ara­laş­ma­ga müm­kin­çi­lik dö­räp­dir. Bu ker­wen ýo­ly hä­zir­ki Türk­me­nis­ta­nyň çä­gin­den ge­çip­dir. Türk­men top­ra­gy­nyň çä­gin­den ge­çen Be­ýik Ýü­pek ýo­ly halk­la­ryň ara­syn­da dost­luk­ly gat­na­şyk­la­ry ber­kit­mek­de, iş­jeň du­şu­şyk­lar we gep­le­şik­ler üçin uly äh­mi­ýe­te eýe bo­lup­dyr. Şeý­le hem Hy­taý bi­len söw­da gat­na­şyk­la­ry­ny ymyk­ly ýo­la goý­ma­ga müm­kin­çi­lik dö­räp­dir. Söw­da ker­wen­le­ri kyn­çy­lyk­la­ra ga­ra­maz­dan Be­ýik Ýü­pek ýo­lynyň ugry bilen ýü­pek we ha­ly­lar, al­tyn we gym­mat ba­ha­ly daş­lar, zer­gär­çi­lik önüm­le­ri we mi­we­ler, ka­gyz we ma­ta­lar, hoş­boý ys­ly zat­lar we der­man­lar, çaý, tü­wi we beý­le­ki köp zat­lar da­şa­lyp­dyr. Sy­ýa­hat­çy­lar, alym­lar öz­le­ri üçin tä­ze şä­her­le­ri açyp­dyr­lar. Olar halk­la­ryň gün­de­lik dur­mu­şy bi­len gy­zyk­la­nyp­dyr­lar. Ýer­li ýa­şaý­jy­la­ryň däp-des­sur­la­ry­ny we me­de­ni­ýe­ti­ni öw­re­nip­dir­ler, ylym-bi­lim­le­ri bi­len gi­ňiş­le­ýin tan­şyp­dyr­lar. Hy­ta­ýa aja­ýyp türk­men at­la­ry­ny, ne­pis­li­gi we ga­ýym­ly­gy bo­ýun­ça gaý­ta­lan­ma­jak ha­ly­la­ry, ýum­şak nah ma­ta­la­ry, ýor­gan-dü­şek­ler, şi­rin üzüm­ler, kün­ji, dat­ly ga­wun-gar­pyz­lar, gu­ra­dy­lan mi­we­ler, reňk­li aý­na­lar we şu­ňa meň­zeş­ler äki­di­lip­dir. Hy­taý­dan hä­zir­ki Türk­me­nis­ta­na ýü­pek, çaý, ka­gyz, far­for önüm­le­ri ge­ti­ri­lip­dir. Bu ha­ryt­lar ju­da geç­gin­li ­bo­lup­dyr. Be­ýik Ýü­pek ýo­lu­nyň bir şa­ha­sy ga­dy­my Kö­ne­ür­gen­jiň üs­tün­den ge­çip­dir. X asy­ryň ahy­ryn­da Gür­genç Ho­rezm döw­le­ti­niň mer­ke­zi ha­sap­la­nyp­dyr. Sy­ýa­hat­çy­lar Kö­ne­ür­genç ba­ra­da tä­sin gal­mak duý­gu­sy bi­len ýaz­gy­lar gal­dy­ryp­dyr­lar. Arap ge­og­rafy Al-Is­tah­ri (850-934), «Ür­genç Ho­rez­miň iň uly şä­her­le­ri­niň bi­ri­dir» di­ýip bel­läp ge­çip­dir. Şol ýer­den ýük­li ker­wen­ler Jur­jan şä­he­ri­ne, Ha­za­ra we Ho­ra­sa­na gi­dip­dir­ler. Ola­ryň önüm­le­ri di­ňe ýer­li ba­zar­la­ra däl-de, eý­sem, dün­ýä ba­zar­la­ry­na hem çy­ka­ry­lyp­dyr. Beý­le­ki arap sy­ýa­hat­çy­sy, ge­og­raf­ we ta­ryh­çy Ýa­kut al-Ha­ma­wi (1178-1229) haý­ran gal­mak bi­len Kö­ne­ür­genç ba­ra­da şeý­le ýa­zyp­dyr. «Dün­ýä­de şu­nuň ýa­ly şä­her bar­dyr di­ýip pi­kir hem et­män­dim, şä­her ba­zar­la­ry dür­li ha­ryt­la­ryň bol­çu­ly­gy bi­len meş­hur­dy». Ta­ny­mal arap sy­ýa­hat­çy­sy we tä­jir Ibn-Bat­tu­ta (1304-1377) Ür­genç ba­ra­da ýaz­gy­syn­da «Bu uly owa­dan şä­he­riň aja­ýyp ba­zar­la­ry, giň kö­çe­le­ri köp­san­ly gur­lu­şyk­la­ry ýat­dan çyk­ma­jak pur­sat­la­ry dö­red­ýär, şä­her­de joş­gun­ly dur­muş hö­küm sür­ýär we ýa­şaý­jy­la­ryň şeý­le bir köp­lü­gi se­bäp­li de­ňiz ýa­ly tol­kun at­ýar­dy. Bir ge­zek şä­he­riň içi bi­len bar­ýar­kam men ba­za­ra gir­dim, ba­za­ryň or­ta­ra­sy­na ýe­ten wag­tym öňe-yza he­re­ket edip bil­me­dim».
Mon­gol­lar Ür­gen­ji ba­syp al­ma­zy­nyň öňü­sy­ra­sy şä­her gün­do­ga­ryň iň uly we ha­şam­ly şä­her­le­ri­niň bi­ri bo­lup­dyr. XI-XIII asyr­lar­da şä­he­riň jem­gy­ýet­çi­lik gat­la­gyn­da bel­li bir de­re­je­de so­wat­ly adam­lar ýü­ze çy­ka­ry­lyp­dyr. Olar bir­nä­çe dil bil­me­gi ba­şa­ryp­dyr­lar. Bu ýer­de ýo­ka­ry hü­när­li adam­lar zäh­met çe­kip­dir­ler. Şun­luk­da, adam­la­ryň bi­li­me bo­lan teş­ne­li­gi ola­ryň çuň bi­lim al­ma­gy­na hem-de yl­my iş­le­ri bi­len meş­gul bol­ma­gy­na ge­ti­rip­dir. Bu­la­ryň äh­li­si ze­hin­li alym­la­ry, te­bi­gat ha­dy­sa­la­ry­ny öw­re­ni­ji­le­ri ýü­ze çy­kar­ma­ga we yl­myň äh­li ugur­la­ry­nyň ös­me­gi­ne güýç­li iter­gi be­rip­dir. Gür­genç dün­ýä­de be­ýik alym­la­ry, aja­ýyp luk­man­la­ry, par­lak şa­hyr­la­ry we jaý gu­ru­jy us­sa­la­ry ke­ma­la ge­ti­rip­dir. Kö­ne­ür­genç­de dün­ýä ýaň sa­lan ze­hin­li alym­lar we dö­re­di­ji­ler ýa­şap­dyr. Olar­dan meş­hur ma­te­ma­tik we ast­ro­nom Mu­ham­med Ibn Mu­sa­al-Ho­rez­mi (783-850), ze­hin­li luk­man Abu Ali Ibn Si­na (980-1037), bel­li alym, en­sik­lo­pe­dist Abu Reý­han Al-Bi­ru­ny (973-1048), gör­nük­li alym Abul-Ka­sym Ja­ral­lah Mah­mud ibn Omar al-Za­mah­şa­ri (1075-1144) da­gy­lar Ho­rez­miň gen­ji-ha­zy­na­sy ha­sap­la­nyp­dyr. Mun­dan baş­ga-da, be­ýik ta­ryh­çy alym Abu Sa­id as-Sa­ma­ni (1113-1167), XII asyr­da Ho­rez­miň paý­tag­tyn­da iş­län gör­nük­li luk­man Zeý­ned­din Abu-Ib­ra­him al Gür­gen­li ýa­ly ta­ny­mal alym­lar öz döw­rü­niň bi­lim­dar adam­la­ry bo­lup­dyr. XIII asyr­da as­man ji­sim­le­ri­ni öw­re­nen bel­li alym, ast­ro­nom Ali­şah ibn Mu­ham­med ibn Ka­sym al Ho­rez­mi (1226-1300), şeý­le hem bel­li ge­og­raf Mu­ham­med ibn Nad­jib Bek­ra­na Kö­ne­ür­genç­de iş­läp­dir­ler. Kö­ne­ür­genç döw­let ta­ry­hy-me­de­ni go­rag­ha­na­sy­na de­giş­li XII-XV asyr­la­ryň ar­hi­tek­tu­ra ýa­dy­gär­lik­le­ri Bü­tin­dün­ýä me­de­ni ýa­dy­gär­lik­le­riň sa­na­wyn­da gör­nük­li orun eýe­le­ýär. Olar­dan Tö­re­beg ha­nymyň aramgähi, Gut­lug Ti­mu­ryň (1321-1335) ady­ny gö­ter­ýän mi­na­ra­ (be­ýik­li­gi 64 met­re deň) bar. Onuň güm­me­zi­niň bi­na­gär­lik-gur­lu­şyk iş­le­ri­niň aý­ra­tyn­ly­gy ýüz­ler­çe ýyl öň­de bo­lup, dün­ýä­de güm­me­ziň de­ňi-ta­ýy bol­man­dyr. Hä­zir­ki wagt­da Nej­med­din Kub­ranyň aramgähi we onuň tö­we­re­gin­dä­ki beýleki ýadygärlikler köp döw­let­le­riň suýahat­çy­la­ry­ny özü­ne çek­ýär.

Gur­ban­ne­pes Täç­me­dow,
TDP-niň Köneürgenç etrap komitetiniň bölüm müdiri.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА