Wag­tyň geç­me­gi bi­len ak­ja sa­hy­pa­ly ki­tap­la­ryň sa­ra­lan­dy­gy­ny gö­ren bol­sa­ňyz ge­rek. Kö­ne­len ga­ze­te duş ge­le­ni­ňiz­de hem bu ýag­da­ýy gö­ren­si­ňiz. Eý­sem, nä­me üçin wag­tyň geç­me­gi bi­len sa­hy­pa­lar sa­ral­ýar­ka? Ge­liň, bu ba­ra­da öw­re­ne­liň!

Ýyl­la­ryň geç­me­gi bi­len tek­je­de du­ran ki­ta­by­myz, dep­deri­miz ýa-da ma­ka­la­dyr goş­gu­la­ry­myz çap edi­len ga­ze­ti­miz asyl dur­ku­ny ýi­ti­rip, sa­ral­mak bi­len bol­ýar. Sa­hy­pa­lar du­ran ýe­rin­de kö­nel­ýär. Mu­nuň se­bä­bi­ni şeý­le­räk dü­şün­di­rip bo­lar.

Ka­gyz­la­ryň kö­pü­si, ösüm­lik­den we agaç­dan alyn­ýar. Üwe­len kül­ke bö­le­jik­le­riň bi­ri-bi­ri­ne berk ýa­pyş­ma­gy üçin sell­ýu­lo­za (ug­le­rod, wo­do­rod we kis­lo­rod atom­la­ryn­dan yba­rat mo­le­ku­la) we lig­nin (çyl­şy­rym­ly or­ga­nik po­li­mer) ula­nyl­ýar. Bu mad­da­lar ka­gy­zyň berk we dik sak­lan­ma­gy­na ýar­dam ed­ýär.

Ka­gyz nä­me üçin ak?

Sell­ýu­lo­za reňk­siz mad­da bo­lup, ýag­ty­ly­gy özü­ne go­wy siň­dir­ýär. Şeý­le­lik­de, bu mad­da bi­ze ak bo­lup gö­rün­ýär. Şol se­bäp­li ada­ty ka­gyz­lar hem ak reňk­de bol­ýar. Lig­ni­ne ýag­ty­lyk we ho­wa tä­sir eden­de mo­le­kul­ýar gur­lu­şy­ny üýt­ged­ýär. Lig­nin we bö­lek­le­ýin sell­ýu­lo­za okis­len­mä se­ze­war bol­ýar. Goş­ma­ça kis­lo­rod mo­le­ku­la­la­ry, mo­le­ku­la­lar bol­sa po­li­me­riň gur­lu­şy­ny üýt­ged­ýär. Şeý­le­lik­de, kis­lo­rod we mo­le­ku­la­lar po­li­mer­le­riň bag­la­ny­şy­gy­ny dö­wüp, hro­mo­for­lar di­ýil­ýän mo­le­kul­ýar se­bi­ti dö­red­ýär. Grek­çe­den ter­ji­me edi­len­de «hro­mo­for» «reňk gö­te­ri­ji» di­ýen ma­ny­ny ber­ýär. Hro­mo­for­lar gö­zü­mi­ziň reňk hök­mün­de ka­bul ed­ýän ýag­ty­ly­gyň tol­kun uzyn­lyk­la­ry­ny gör­kez­ýär. Ha­çan­da sa­hy­pa­da­ky lig­nin po­li­me­ri ok­sid­le­nen ýag­da­ýyn­da sa­hy­pa­lar sa­ry ýa-da go­ňur gö­rün­ýär.

Ka­gyz ön­dü­ri­ji­ler müm­kin bol­du­gy­ça lig­ni­ni aýyr­ma­ga sy­na­nyş­ýar­lar. Lig­nin nä­çe az go­şul­sa, ka­gyz ak­ly­gy­na uzak sak­lan­ýar. Şeý­le-de bol­sa, azyk tor­ba­la­ry­ny we kar­ton gu­tu­la­ry ön­dü­ri­ji­ler berk bol­ma­gy üçin lig­nin­den has köp peý­da­lan­ýar­lar. Hü­när­men­le­riň pi­ki­ri­çe, ak ka­gyz­ly ki­tap­lar kis­lo­rod­syz we ýag­ty­lyk düş­me­ýän ýer­de sak­la­nan­da hiç wagt dur­ku­ny ýi­tir­me­ýär. Gün şöh­le­si ki­ta­byň sa­ral­ma ha­dy­sa­sy­ny çalt­lan­dyr­ýan bol­sa, kis­lo­rod ki­ta­byň duş­ma­ny ha­sap­lan­ýar.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА