Göz­süz ba­lyk

Gy­zyl ki­ta­byň sa­hy­pa­la­ryn­dan

Türk­me­nis­ta­nyň Döw­let me­de­ni­ýet mer­ke­zi­niň Döw­let mu­ze­ýi­niň Te­bi­gat we ül­kä­ni öw­re­niş bö­lü­mi­niň eks­po­zi­si­ýa­syn­da Gar­lyk go­wak­la­ra ba­gyş­la­nan bö­lüm­çe­de örän tä­sin göz­süz ba­ly­gyň fo­to­su­ra­ty­ny gör­mek bol­ýar. Bu teň­ňe­ba­lyk şe­kil­li­ler to­pa­ry­na de­giş­li bo­lan Köý­ten­dag kör­ýa­la­ňaç ba­ly­gy­dyr.
Di­ňe Türk­me­nis­tan­da däl, bü­tin Mer­ke­zi Azi­ýa bo­ýun­ça seý­rek duş gel­ýän bu ba­ly­gyň mu­zeý­de gel­jek­de öz ha­ky­ky ulu­ly­gyn­da taý­ýar­la­nan mul­ýa­žy­ny ýa­sa­mak me­ýil­leş­di­ril­ýär.
1978-nji ýy­la çen­li bu göz­süz ba­lyk ylym dün­ýä­si­ne mä­lim bol­man­dyr. Ba­ly­gy rus geo­lo­gy Wla­di­mir Mal­sew tap­ýar. Mosk­wa­ly bu alym Köý­ten­dag­da­ky Gar­lyk go­wak­la­ry­ny öw­ren­mek mak­sa­dy bi­len 15 ýy­lyň do­wa­myn­da her ýyl Türk­me­nis­ta­na gel­ýär. Şol eks­pe­di­si­ýa­la­ry­nyň bi­rin­de Gar­lyk oba­sy­nyň go­la­ýyn­da­ky Suw­ly-oýuk kö­lün­de bu tä­sin jan­da­ry gör­ýär.
W.Mal­sew Gar­lyk go­wak­la­ry­na ba­gyş­la­nan “Ar­zuw­lar go­wa­gy, yk­bal go­wa­gy” at­ly ki­ta­byn­da bu ba­lyk ba­ra­da şeý­le ýaz­ýar: “Ys­sy gün­le­riň bi­rin­de biz su­wa düş­mä­ge git­dik. Il­ki bi­len biz Ga­ra­bu­lak­da ýer­leş­ýän kö­le bar­dyk, em­ma ol ýer­de kö­le­ge bol­man­dy­gy we adam­la­ryň köp­dü­gi se­bäp­li gaýt­ma­ly bol­duk. Eli­miz­dä­ki kar­ta bo­ýun­ça bu ýer­de ýe­ne-de üç sa­ny suw­ly oýu­gyň bar­dy­gy­ny anyk­la­dyk we Bu­lak­de­re­de ýer­leş­ýän kö­li saý­la­dyk. Bu köl örän aras­sa, du­ry, reň­ki gö­güm­til-ýa­şyl­dy, em­ma su­wy ajym­tyk duz­lu­dy. Su­wuň için­de gur­ba­ga­nyň ça­ga­syn­dan we leň­ňeç­ler­den baş­ga örän üýt­ge­şik köp­san­ly ba­lyk­la­ra gö­züm düş­di. Ki­çi, ulu­ly­gy bar­mak ýa­ly, gy­zy­lym­tyl-sa­ry reňk­de bu ba­lyk­lar ada­ty gör­nüş­de, kä­si gap­dal, baş­ga­la­ry ba­şa­şak ýa-da dik­li­gi­ne örän ha­ýal he­re­ket ed­ýär­di. Üs­te­si­ne-de, olar hiç zat­dan gork­ma­ýar­dy. Ar­ka­ýyn eliň bi­len tu­tup bol­ja­gy­ny gö­züm ýet­di. Men iki sa­ny ba­ly­gy elim bi­len su­sup al­dym we bu ba­lyk­la­ryň göz­le­ri­niň ýok­du­gy me­ni haý­ran gal­dyr­dy”.
Tu­tan ba­lyk­la­ry W.Mal­sew Mosk­wa iber­mä­ge sy­na­nyş­ýar, em­ma dür­li se­bäp­le­riň ne­ti­je­sin­de ibe­rip bol­ma­ýar. 1981-nji ýyl­da Köý­ten­da­ga go­wak­la­ry öw­ren­ýän eks­pe­di­si­ýa bar­ýar. Alym­la­ryň ara­syn­da spre­lio­bio­lag­lar hem gat­naş­ýar. Olar şol ba­ly­gy gör­me­giň ar­zu­wyn­da­dy. Em­ma ýa­rym ýy­lyň do­wa­myn­da bu ba­ly­gy gö­rüp bil­män gaýd­ýar­lar. Di­ňe üç ýyl­dan soň Mal­sew bir­nä­çe ba­ly­gy SSSR-iň Ylym­lar Aka­de­mi­ýa­sy­nyň Mor­fo­lo­gi­ýa­nyň ewol­ýu­si­ýa­sy we haý­wan­la­ryň eko­lo­gi­ýa­sy ins­ti­tu­ty­na tab­şyr­ýar. Şol ýyl – 1983-nji ýyl kör­ýa­la­ňaç ba­ly­gy­nyň yl­my taý­dan açy­lan ýy­ly di­ýip ha­sap edil­ýär. Köý­ten­da­gyň kör­ýa­la­ňaç ba­ly­gy­nyň beý­le­ki ba­lyk­lar­dan ta­pa­wut­lyk­da, gö­zü­niň dü­wün­çek­le­ri hem ýok.
Yl­my ede­bi­ýat­lar­da trig­lo­biont ba­lyk­lar (go­wak­lar­da ýa­şa­ýan) reňk­siz ha­sap edil­ýär. Em­ma bu ba­ly­gyň reň­ki gy­zy­lym­tyl-sa­ry, se­bä­bi do­ku­ma­la­ry pig­ment­siz bo­lup ba­ly­gyň ga­ny gö­rün­ýär. On­dan baş­ga-da hem­me ba­lyk­la­ra mah­sus bo­lan kör­ýa­la­ňaç ba­ly­gyň teň­ňe­si ýok. Bu ba­ly­gyň uzyn­ly­gy 3 sm-den 7 sm-e çen­li ýet­ýär. Onuň ar­ka­syn­da we guý­ru­gy­na go­laý ýüz­güç­le­ri bo­lup, guý­ruk ýüz­gü­ji bi­raz oýu­lan. Bur­ny süýn­mek bo­lup tur­ba­jy­gy ýat­lad­ýar. Tum­şu­gy te­ge­lek. Ag­zy örän ki­çi we da­şyn­da üç jü­büt mur­ty bar.
Kör­ýa­la­ňaç ba­ly­gy Türk­me­nis­ta­nyň ba­lyk­la­ry­nyň ara­syn­da tä­ze gör­nüş bo­lup, ýur­du­my­zyň suw fau­na­sy­ny köp ýyl­la­ryň do­wa­myn­da öw­re­nen gid­ro­bio­log I.W.Sta­ros­ti­niň hor­ma­ty­na la­tyn­ça “Trog­lo­bi­tis sta­ros­ti­ni” ady da­kyl­ýar. Bu at “Sta­ros­ti­niň go­wak ýa­şaý­jy­sy” di­ýip ter­ji­me edil­ýär. Köý­ten­dag kör­ýa­la­ňaç ba­ly­gy ha­ky­ky trig­lo­biont – di­ňe go­wak­lar­da ýa­şa­ýan jan­dar­dyr.
2004-nji ýyl­da kör­ýa­la­ňaç ba­lyk­la­ry­nyň ak­wa­ri­um­da sak­la­mak we yl­my taý­dan öw­ren­mek üçin 8 sa­ny­sy tu­tul­ýar. Em­ma bu ba­lyk­la­ry öw­ren­mek ba­şart­ma­ýar, se­bä­bi olar uzak ýa­şa­ma­ýar. Bu ba­lyk­la­ry ös­dü­rüp kö­pelt­mek we yl­my taý­dan öw­ren­mek örän kyn, se­bä­bi ola­ryň nä­me bi­len iý­mit­len­ýän­di­gi bel­li däl we ýa­şa­ýan su­wu­nyň hi­mi­ki dü­zü­mi örän üýt­ge­şik.
1985-nji ýyl­da Türk­me­nis­ta­nyň Gy­zyl ki­ta­by­nyň 1-nji ne­şi­ri çap edil­ýär we Köý­ten­dag kör­ýa­la­ňaç ba­ly­gy des­si­ne ki­ta­byň sa­hy­pa­sy­na gi­ri­zil­ýär. 2000-nji ýyl­da bol­sa bu ba­lyk Te­bi­ga­ty go­ra­ma­gyň Hal­ka­ra bir­le­şi­gi­niň Gy­zyl ki­ta­by­na gi­ri­zil­ýär. Hä­zir­ki wagt­da bu örän tä­sin ba­ly­gy go­rap sak­la­mak üçin Türk­me­nis­ta­nyň Gy­zyl ki­ta­by­nyň 4-nji ne­şi­ri­ne hem go­şul­dy.

Ene­jan AL­TY­ÝE­WA,
Türk­me­nis­ta­nyň Döw­let me­de­ni­ýet mer­ke­zi­niň Döw­let mu­ze­ýi­niň Te­bi­gat we ül­kä­ni öw­re­niş bö­lü­mi­niň mü­di­ri.