Ýa­ba­ny te­bi­gat­da ugur­ta­py­jy­ly­gy we kä­mil he­re­ket­le­ri bi­len ün­si özü­ne çek­ýän jan­dar­la­ryň bir­nä­çe­si ýa­şa­ýar. Bu­la­ra maý­myn­la­ryň, guş­la­ryň, de­ňiz süý­dem­di­ri­ji­le­ri­niň, oňur­ga­syz­la­ryň we hat­da ba­lyk­la­ryň hem kä­bir gör­nü­şi de­giş­li bo­lup, «akyl­ly jan­dar­lar» ady bi­len ta­nal­ýar. Ge­liň, haý­wa­nat dün­ýä­si­niň iň akyl­ly jan­dar­la­ry bi­len ta­nyş bo­la­lyň!

Bo­no­bo. Şim­pan­ze­le­riň «do­ga­nog­la­ny» ha­sap­lan­ýan bo­no­bo­lar akyl­ly­ly­gy we ugur­ta­py­jy­ly­gy taý­dan beý­le­ki maý­myn­lar­dan ta­pa­wut­lan­ýar. Iý­jek za­dy­ny, dyr­maş­jak aga­jy­ny, ni­re­den how­puň gel­jek­di­gi­ni pi­kir­le­nip bil­ýän bu ga­ra­ja maý­myn­la­ryň ag­ra­my 45 ki­log­ra­ma ýet­ýär. Dün­ýä­de ýe­ke-täk bir ýer­de duş gel­ýän – Kon­go De­mok­ra­tik Res­pub­li­ka­syn­da ýa­şa­ýan bo­no­bo­lar ýap­rak, ter bal­dak­lar, mi­we­ler, gur­çuk we mör-mö­jek­dir ow­nuk ba­lyk­lar bi­len iý­mit­len­ýär­ler. Ge­çi­ri­len bar­lag­la­ra gö­rä, adam­sy­pat maý­myn­la­ryň bu gör­nü­şi­niň 26 ýyl­dan soň hem öň gö­ren ta­nyş ýü­zü­ni ta­nap bil­ýän­di­gi ýü­ze çy­ka­ryl­dy. Bo­no­bo­lar öz ara­la­ryn­da ýü­ze çyk­ýan dü­şü­niş­mez­lik­le­ri da­wa­laş­mak ar­ka­ly däl-de, asu­da ýol bi­len çöz­ýär­ler.
Gar­ga. Guş­lar maş­ga­la­sy­nyň iň akyl­ly­sy bo­lan gar­ga­lar ada­myň ýü­zü­ni ýat­da sak­la­mak­dan baş­lap, çyl­şy­rym­ly ýag­daý­dan baş alyp çyk­ma­gy ba­şar­ýar­lar. Ge­çi­ri­len bar­lag­la­ryň ne­ti­je­sin­de gar­ga­la­ryň 7 ýaş­ly ça­ga ýa­ly pi­kir­le­nip bil­ýän­di­gi ýü­ze çy­ka­ryl­dy. Dün­ýä­niň äh­li ýe­rin­de duş gel­ýän ga­ra guş­lar as­lyn­da «meş­hur sy­ýa­hat­çy­lar» ha­sap­lan­ýar. So­wuk ho­wa­ny ha­la­ýan bu guş­lar her ýyl azyn­dan 500 ki­lo­metr ýol geç­ýär­ler. Gar­ga­lar ýa­şa­ýan we sy­ýa­ha­ta bar­ýan ýe­ri­ne bag­ly­lyk­da, is­len­dik zat bi­len iý­mit­le­nip bil­ýär­ler. Iý­mit dan­da­ma­ýan bu guş­lar hoz­dur şä­ni­gi çak­mak üçin çüň­ki bi­len diş­läp ýo­kar­ly­gy­na uç­ýar­lar we ga­ty ýe­re ýa-da as­fal­tyň üs­tü­ne ok­la­ýar­lar. Soň­ra bol­sa aşak dü­şüp, döw­len ma­ňyz­la­ry iý­ýär­ler. Gar­ga­lar 20 ýy­la çen­li ýa­şa­ýar­lar.
Ža­ko (ça­lym­tyl to­ty). To­tu­la­ryň için­de akyl­ly­ly­gy bi­len ta­pa­wut­lan­ýan ça­lym­tyl ýe­lek­li, gy­zyl guý­ruk­ly Af­ri­ka ža­ko­la­ry te­bi­gat­da duş gel­ýän howp­lar­dan baş alyp çyk­ma­ga has ök­de. Hü­när­men­ler ge­çi­ri­len bar­lag­la­ryň ne­ti­je­si­ne gö­rä, ža­ko­la­ryň daş-tö­we­rek­de bo­lup geç­ýän zat­la­ra 5 ýaş­ly ça­ga­lar ýa­ly akyl ýe­ti­rip bil­ýän­di­gi­ni bel­le­ýär­ler. To­kaý­da ýa­şa­ýan beý­le­ki guş­la­ra hem gö­rel­de bol­ýan bu öý­kün­jeň guş­lar mi­we, kä­bir ösüm­lik­le­riň to­hu­my, agaç­la­ryň gü­li hem-de pyn­ty­gy bi­len iý­mit­len­ýär­ler. Kö­pe­li­şi çäk­li bo­lan ça­lym­tyl ýe­lek­li to­tu­lar ýi­tip git­mek how­py aban­ýan jan­dar­la­ryň ha­ta­ryn­da gör­ke­zil­ýär. Öý­de sak­lan­ýan iň owa­dan guş­la­ryň bi­ri bo­lan ža­ko­la­ryň esa­sy bö­le­gi haý­wa­nat bag­la­ryn­da sak­lan­ýar.
Ko­sat­ka. Del­fin­ler maş­ga­la­sy­nyň iň uly ag­za­sy bo­lan ala­be­der ba­lyk­lar suw­da ýa­şa­ýan jan­dar­la­ryň iň akyl­ly­sy ha­sap­lan­ýar. Ba­lyk­çy­la­ryň ara­syn­da «gan­hor kit­ler» ady bi­len ta­nal­ýan bu ba­lyk­lar Ark­ti­ka­dan An­tark­ti­ka çen­li ara­lyk­da­ky tro­pik de­ňiz­ler­de duş gel­ýär. Maş­ga­la bo­lup ýa­şa­ýan bu ýyr­ty­jy ba­lyk­lar ow­nuk de­ňiz jan­dar­la­ry bi­len iý­mit­len­ýär­ler. Ge­çi­ri­len bar­lag­la­ra gö­rä, ko­sat­ka­la­ryň beý­ni­si­niň iş­jeň­li­gi­niň 15 ýaş­ly ada­myň beý­ni­si bi­len deň­di­gi bel­le­nil­ýär. Aý­dy­lan sö­ze dü­şü­nip, he­re­ket­le­ri gaý­ta­lap, tä­ze zat­la­ry öw­re­nip bil­ýän bu jan­dar­lar köp­lenç suw teatr­la­ryn­da ýö­ri­te ide­di­ji­si bi­len dür­li oýun­la­ry gör­ke­zip to­ma­şa­çy­la­ra he­zil ber­ýär­ler. Ko­sat­ka­lar duý­gy taý­dan ösen jan­dar­lar ha­sap­lan­ýar.
Zä­her­li gur­ba­ga. Gü­nor­ta Ame­ri­ka­nyň tro­pik to­kaý­la­ryn­da ýa­şa­ýan ga­ram­tyl-sa­ry gur­ba­ga­lar dün­ýä­niň iň akyl­ly we iň zä­her­li gur­ba­ga­sy ha­sap­lan­ýar. Bu gur­ba­ga­la­ryň ulu­ly­gy 6-7 san­ti­met­re ýet­ýär. Zä­her­li gur­ba­ga­la­ryň reň­ki açyk bo­lup, daş-tö­we­re­gin­dä­ki jan­dar­la­ra duý­du­ryş be­ri­ji ga­ram­tyl na­gyş­la­ry bar. Süý­re­ni­ji­le­riň ara­syn­da iň iş­jeň beý­ni­si bo­lan zä­her­li gur­ba­ga­lar ýa­şa­mak, iý­mit göz­le­mek, ýu­murt­ga­la­mak üçin iň howp­suz ýe­ri saý­lap al­ýar­lar.
Bu­lar­dan baş­ga-da, dün­ýä­niň iň akyl­ly jan­dar­la­ry­nyň sa­na­wyn­da de­ňiz ýol­bars­la­ry, sa­myr, wras­se (aras­sa­çyl ba­lyk) we ka­ra­ka­ti­sy (oňur­ga­syz ba­lyk) gel­ýär.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА