Şu günki günde alymlaryň köpüsi nebitiň biogen gelip çykyşy barada gürrüň gozgalanda, onuň millionlarça ýyl mundan ozalky jandarlaryň we ösümlikleriň çüýrüntgilerinden emele gelendigini öňe sürýärler. Olaryň çaklamalaryna görä, iň gadymy nebit ýatagy 600 million ýyl mundan ozal emele gelipdir. Şol zamanlarda Ýeriň köp bölegini suw gurşap alypdyr. Diri organizmler ölenden soň deňziň, aýlaglaryň düýbüne çöküp, üsti laýdyr gyrmançalar bilen örtülipdir. Bu çökündiler kem-kemden dykyzlanyp, has aşak çöküpdir. Şunuň bilen birlikde bu çökündileriň basyşy we ýylylyk derejesi hem artyp, organiki maddalaryň anaerob bakteriýalarynyň täsiri netijesinde, uglewodorodlaryň emele gelendigi çaklanylýar. Ýöne häzirlikçe alymlar organiki çökündilerde haýsy prosesler arkaly nebitiň emele gelendigini doly anyklap bilenoklar. Güýçli basyşyň netijesinde, olar dürli gatlaklardan syzyp, ýeriň jümmüşine aralaşypdyrlar. Nebit ahyry hiç zat syzdyrmaýan has gaty gatlaga baryp diräp, geologik “duzaga” düşýär. Nebitiň emele geliş prosesi dowam edýärkä Ýeriň gurluşynda hem birtopar özgerişlikler bolup geçýär. Bu özgerişler bolsa, dürli görnüşli nebit ýataklaryny emele getirýär.
Ýer togalagynyň dürli künjeklerinden gazylyp alnan nebitiň düzümi bir-birinden düýpli tapawut edýär. Munuň özi bolsa, şol ýerde ösen ösümlikleriň we ýaşan jandarlaryň tapawutlydygy bilen düşündirilýär. Dünýäde nebit gorlary ýüzlerçe milliard tonna barabar bolup, hemme ýerde – gury ýerde we deňizlerde ýüze çykarylýar. Ýeriň üstki gatlagyndaky nebit birmahallar ulanylyp gutaryldy. Häzirki wagtda nebit 2-4 kilometrden gowrak çuňlukdan çykarylýar. Nebiti has çuňluklardan hem çykarmak mümkin, ýöne ol köplenç ykdysady taýdan bähbitsiz bolýar.
Nebitiň bar ýerinde gaz hem bolýar. Ol hem has ýokary basyş astynda gadymy ösümlikleriň we jandarlaryň çüýrüntgilerinden ýeriň jümmüşinde emele gelýärler. Bu organizmleriň çökündileri ugleroddan we wodoroddan ybaratdyr. Uly molekulaly uglewodorodlardan nebit, kiçi molekulaly uglewodorodlardan bolsa, gaz emele gelýär. Tebigy gaz dürli gazlaryň garyşmagyndan ybaratdyr. Tebigy gazyň 98 göterimi metandan, galanlary bolsa başga-başga elementlerden ybarat. Tebigy gaz 1 kilometrden birnäçe kilometr çuňlukda ýerleşýär. Gaz ýeriň jümmüşindäki dürli öýjüklerde ýerleşip, olar nowalar arkaly bir-birine baglanyşýarlar. Netijede, bu ýerasty baýlyklar ýeriň jümmüşinden buraw guýulary arkaly ýeriň ýüzüne çykarylýar. Olar ýeriň gatlaklarynda ýokary basyşda durandygy sebäpli buraw guýulary arkaly ýeriň ýüzüne atylyp çykýarlar.
Gülşat Orazowa,
Halkara ynsanperwer ylymlary we ösüş
uniwersitetiniň talyby.