“Çaý” sö­zü­niň dö­reý­şi

Ähli halk­lar­da di­ýen ýa­ly, çaý sö­zi iki gör­nüş­de aý­dyl­ýar – “çaý” we “ti”. Iň­lis­çe “tea”, fran­suz­ça “thé”, is­pan­ça “té”, ne­mes­çe “tee”, ni­der­land­ça “thee”, in­do­nez­çe “teh” hem-de Af­ri­ka­nyň gün­ba­ta­r we gü­nor­ta ýurt­la­ryn­da “ti” sö­zü­ne meň­zeş­räk at­lan­dy­ryl­ýar. Tür­ki halk­la­ryň äh­li­si “çaý”, arap­lar “şaý”, ýa­pon­lar “oça”, hin­dis­tan­ly­lar “şaý”, Gün­do­gar Af­ri­ka halk­la­ry “çai” ýa­ly gör­nüş­de ulan­ýar­lar. Dün­ýä­niň äh­li mil­let­le­rin­de di­ýen ýa­ly “çaý” sö­zü­niň meň­zeş at­lan­dy­ryl­ma­gy­nyň se­bä­bi bu iç­gi­niň Hy­taý­dan ýaý­ran­dy­gy hem-de bu sö­züň hy­taý­ di­lin­den ge­çen­di­gi bi­len dü­şün­di­ril­ýär.
Eý­sem, nä­me üçin çaý iki gör­nüş­de at­lan­dy­ryl­ýar?! Mu­nuň se­bä­bi hä­zir­ki wagt­da has köp aý­dyl­ýan “glo­bal­laş­mak” sö­zü­niň ha­ky­kat­da bu söz dö­re­dil­mez­den has ir dur­mu­şa geç­me­gi bi­len bag­ly­dyr.

Be­ýik Ýü­pek ýo­ly we çaý

Ça­ý de­ňiz ýo­ly ar­ka­ly Ýew­ro­pa hem-de Ýew­ro­pa­nyň tä­si­ri as­tyn­da­ky ýer­ler­e “tea” ady bi­len ýaý­ra­ýar. Ýew­ro­pa­ly­la­ra bu tä­sin ýap­ra­gy il­kin­ji ge­zek gä­mi­ler ar­ka­ly ça­ýyň söw­da­sy­ny ed­ýän gol­lan­di­ýa­ly tä­jir­ler ta­nyş­dyr­ýar. Ça­ýyň beý­le­ki dil­le­re iki gör­nüş­de geç­me­gi­niň se­bä­bi bol­sa, hy­taý­ça­da ça­ýy aň­lad­ýan iýe­rog­li­fiň Hy­ta­ýyň iki esa­sy şi­we­sin­de baş­ga­ça okal­ma­gy bi­len bag­ly­dyr. Hä­zir­ki wagt­da Hy­ta­ýda iň köp gep­le­şil­ýän di­l ha­sap­lan­ýan man­da­rin şi­we­sin­de “ça” diý­lip okal­ýan iýe­rog­li­f, ýur­duň gü­nor­ta­syn­da, de­ňiz ke­nar­la­ryn­da ýa­şa­ýan­la­ryň gep­leş­ýän min şi­we­sin­de “ti” di­ýip okal­ýar.
XVII asyr­da de­ňiz­çi­lik­de we de­ňiz ar­ka­ly söw­da et­mek­de dün­ýä­niň öň­de­ba­ry­jy ýurt­la­ry­nyň bi­ri bo­lan Ni­der­land­lar, esa­san, Hy­ta­ýyň Fusz­ýan hem-de Tai­wan se­bit­le­ri bi­len ara­gat­na­şyk sak­lap­dyr­lar. Deň­ze go­laý bo­lan bu iki ýer­de hem ça­ýa “ti” di­ýil­ýän eken. Gol­land Gün­do­gar Hin­dis­tan kom­pa­ni­ýa­sy (The Dutch East In­dia Com­pa­ny) Ýew­ro­pa­da çaý söw­da­sy­ny eden il­kin­ji şe­re­ket­dir. Şol se­bäp­li Ýew­ro­pa halk­la­ryn­da has köp “ti” sö­zi ula­nyl­ýar. Ta­ryh­çy­lar Be­ýik Ýü­pek ýo­lu­nyň 2000 ýyl­lyk ta­ry­hy­nyň bar­dy­gy­ny bel­le­­ýär­ler. Şol se­bäp­li ga­dy­my söw­da ýo­lu­nyň ug­run­da ýer­leş­ýän halk­lar­da ça­ýyň has ir­ki dö­wür­ler­den bä­ri bar­dy­gy aý­dyl­ýar. Be­ýik Ýü­pek ýo­lu­nyň baş­lan­ýan ýer­le­rin­de man­da­rin­çe gep­le­şil­ýän­di­gi üçin bu dil­dä­ki “ça” sö­zün­den dö­rän “çaý” sö­zi ula­nyl­ýar.
Hy­ta­ýa has ýa­kyn bo­lan Ýa­po­ni­ýa­da hem ça­ýa aý­ra­tyn sar­pa go­ýul­ýar. Ta­ry­hy çeş­me­ler ýa­pon­la­ryň çaý bi­len IX asy­ryň baş­la­ryn­da tan­şan­dy­gy­ny gör­kez­ýär. Hy­taý­dan ge­ti­ri­lip, bu ýurt­da eki­lip baş­la­nan çaý il­ki mel­hem üçin ula­ny­lyp­dyr. Ýyl­la­ryň do­wa­myn­da ça­ýyň tä­ze gör­nüş­le­ri we ony gaý­ta­dan iş­le­me­giň ýa­pon nus­ga­la­ry peý­da bo­lup­dyr. Hä­zir­ki wagt­da ýa­pon me­de­ni­ýe­tin­de çaý da­ba­ra­sy uly orun tut­ýar.

Gülälek Çaryýewa,
Änew şäheriniň 1-nji orta
mekdebiniň kitaphana müdiri.