Iň köp çaý ön­dür­ýän ýurt­lar

XVII asyrda Beýik Britaniýada çaý içip başlapdyrlar. Soňlugy bilen ol uly meşhurlyk gazanyp, häzirki wagtda hem öz meşhurlygyny saklap gelýär. Şu ýerde dünýäde çaý öndürmek boýunça öňdebaryjy ýurtlar barada käbir gyzykly maglumatlary dykgatyňyza ýetirmegi makul bildik. Bu sanaw Birleşen Milletler Guramasynyň Azyk we oba hojalygy edarasy (FAO) tarapyndan 1993-2013-nji ýyllardaky çaý önümçiligi görkezijileri nazarda tutulyp taýýarlandy.
Başlangyjy 1-nji sahypada.
Bang­la­deş (81850 ton­na): Ys­sy hem-de çyg­ly ho­wa­sy bu ýurt­da çaý ön­dür­mek üçin örän uly müm­kin­çi­lik dö­red­ýär. Ýurt­da 150-den gow­rak çaý meý­dan­la­ry bo­lup, olar ýur­duň de­mir­ga­zyk hem-de gün­do­gar et­rap­la­ryn­da ýer­leş­ýär. Bu meý­dan­lar­da 300 müň­den gow­rak adam iş­le­ýär. Soň­ky ýyl­lar­da ýurt­da çaý önüm­çi­li­gi yzy­gi­der­li ýo­kar­lan­ýar.
Eý­ran (100580 ton­na): XV asy­ryň ahy­ry­na çen­li Eý­ran­da ko­fe içil­ýär­di. Ýö­ne ko­fe dä­ne­jik­le­ri beý­le­ki ýurt­lar­dan gym­mat ba­ha­dan sa­tyn alyn­ýar­dy. Ýü­pek ýo­ly ar­ka­ly Hy­taý­dan çaý ge­tir­mek has ar­zan hem-de ýe­ňil­di. Şon­dan soň­ra çaý has meş­hur­lyk ga­za­nyp baş­la­dy. Hin­dis­tan­dan çaý to­hum­la­ry ge­ti­ri­lip, Eý­ra­nyň özün­de önüm­çi­li­gi ýo­la go­ýul­dy. Hä­zir­ki wagt­da ýurt­da 32 müň gek­tar çaý meý­dan­la­ry bo­lup, ol ba­ýyr­lyk­la­ryň etek­le­rin­de ýer­leş­ýär.
Mýan­ma (104743 ton­na): Il­ki­baş­da bu ýur­duň ön­dür­ýän ça­ýy dü­zü­min­de zy­ýan­ly reňk­len­di­ri­ji­ler bo­lan­dy­gy üçin onçakly meş­hur­lyk ga­za­nyp bil­me­di. Ýö­ne hä­zir­ki za­man teh­no­lo­gi­ýa­sy­nyň kö­me­gi bi­len çaý önüm­çi­li­gi hil taý­dan tä­ze de­re­je­le­re çyk­dy we ýyl-ýyl­dan uly meş­hur­ly­ga eýe bol­ýar.
In­do­ne­zi­ýa (139362 ton­na): Bu ýurt­da çaý ön­dür­mek işi 1700-nji ýyl­da baş­lan­dy. Gol­land­lar ta­ra­pyn­dan çaý to­hum­la­ry ge­ti­ril­di. 2017-nji ýyl­da ýurt­da 139 müň ton­na çaý ön­dü­ri­lip, onuň uly bö­le­gi da­şa­ry ýurt ba­za­ry­na sa­tyl­dy. In­do­ne­zi­ýa­ly ön­dü­ri­ji­ler ga­ra çaý ön­dür­mä­ge has köp üns ber­ýär­ler. Ýö­ne ýurt­da bel­li bir de­re­je­de gök çaý hem ön­dü­ril­ýär.
Tür­ki­ýe (234 000 ton­na): Ýurt­da ön­dü­ril­ýän ça­ýyň ag­ram­ly bö­le­gi uly bol­ma­dyk se­bit­de ön­dü­ril­ýär. Çyg­ly ho­wa­sy, aý­ra­tyn hem te­bi­gy aý­ra­tyn­lyk­la­ry Ga­ra deň­ziň ke­na­ryn­da­ky se­bit­le­ri çaý ön­dür­mek üçin iň amat­ly ýer bol­ma­gy­na ge­tir­ýär. Tür­ki­ýe di­ňe bir çaý ön­dür­mek bi­len däl, eý­sem, has köp çaý iç­mek bi­len hem meş­hur­dyr. Däp bo­lan türk ça­ýy dün­ýä­niň köp ýur­dun­da uly meş­hur­ly­ga eýe­dir. Olar ýö­ri­te se­ma­war­lar­da taý­ýar­lan­ýar.
Wýet­nam (260 000 ton­na): Bu ýurt­da çaý ön­dür­mek işi 1880-nji ýyl­da ýo­la go­ýul­dy. Fran­si­ýa­ly­lar il­kin­ji çaý meý­dan­la­ry­ny dö­ret­di­ler. Önüm­çi­lik çalt dep­gin­de ösüp, 50 ýy­lyň do­wa­myn­da wýet­nam­ly­lar Ýew­ro­pa we Af­ri­ka ýurt­la­ry­na çaý sa­typ ug­ra­dy. Soň­ky ýyl­lar­da ýurt­da her ýyl 260 müň ton­na­dan gow­rak çaý ön­dü­ril­ýär.
Şri-Lan­ka (349699 ton­na): 1867-nji ýyl­da bri­tan Jeýms Teý­lor Şri-Lan­ka­da çaý meý­dan­ça­sy­ny dö­ret­di. Ol il­ki­baş­da uly bol­ma­dyk meý­da­ny eýe­le­ýän bol­sa, soň­lu­gy bi­len se­bit­de çaý önüm­çi­li­gi has uly de­re­je­le­re ýet­di. Hä­zir­ki wagt­da çaý meý­dan­la­ry­nyň eýe­le­ýän ýe­ri 188 müň gek­tar­dan gow­rak­dyr. Bu ada döw­le­tin­de çaý önüm­çi­li­gi esa­sy pu­dak­la­ryň bi­ri­ne öw­rül­di. Bu pu­dak­da 1 mil­lio­na go­laý adam zäh­met çek­ýär.
Ke­ni­ýa (439857 ton­na): Beý­le­ki ýurt­lar­dan ta­pa­wut­ly­lyk­da Ke­ni­ýa­da ça­ýyň 90 gö­te­ri­mi uly bol­ma­dyk meý­dan­lar­da ön­dü­ril­ýär. Meý­dan­lar­dan has köp ön­dü­ri­ji­lik­li ha­syl ýyg­nal­ýar. Se­bä­bi her ýyl ýurt­da 439 müň ton­na­dan gow­rak çaý ha­sy­ly öndürilýär. Ýur­duň hö­kü­me­ti çaý ba­za­ryn­da bäs­deş­lik müm­kin­çi­li­gi­ni ýo­kar­lan­dyr­mak üçin in­no­wa­si­ýa, yl­my bar­lag­lar hem-de se­na­gat önüm­çi­li­gi­ne has köp üns be­rip baş­la­dy. Ke­ni­ýa tä­ze çaý görnüşlerini ön­dür­mek­de öň­de­ba­ry­jy bo­lup, şol bir wagt­da kyn ho­wa şert­le­rin­de hem ýe­ňil sak­la­mak müm­kin­çi­li­gi bo­lan çaý görnüşlerini ön­dür­ýär.
Hin­dis­tan (1325050 ton­na): Bu ýurt­ dün­ýä­de ikin­ji uly çaý ön­dür­ýän döw­let­dir. Bir ýyl­da­ky önüm­çi­li­gi 1 mil­li­on ton­na­dan gow­rak­dyr. Söw­da mak­sat­ly çaý önüm­çi­li­gi Be­ýik Bri­ta­ni­ýa ta­ra­pyn­dan Hy­taý­dan çaý ge­tir­mek bi­len baş­lan­dy. Hä­zir­ki wagt­da Hin­dis­tan­da um­ma­syz köp muk­dar­da çaý ön­dü­ril­ýär. Şol bir wagt­da bu ýurt has köp çaý iç­ilýän döw­let­le­riň hem bi­ri­dir. 1 mil­liard­dan gow­rak adam çaý iç­ýän­di­gi üçin ön­dü­ril­ýän ça­ýyň 70 gö­te­rim­den gow­ra­gy içer­ki ba­zar­da, galan bö­le­gi bol­sa da­şa­ry ýurt ba­za­ry­na ýer­len­ýär.
Hy­taý (2473443 ton­na): Hytaý dün­ýä­niň iň uly çaý ön­dü­ri­ji ýur­dy bolup, 2 mil­li­on ton­na­dan gow­rak çaý ön­dü­ril­ýär. Bu bolsa, tu­tuş dün­ýä­de ön­dü­ril­ýän ça­ýyň 30-35 gö­te­ri­mi­ni düz­ýär. Kä­bir ro­wa­ýat­la­ra gö­rä, Hy­taý­da bi­ziň eý­ýa­my­myz­dan öňki döwürlerde hem çaý içi­lip­dir. Ol der­man­lyk iç­gi hök­mün­de köp san­ly da­ba­ra­lar­da hem ula­ny­lyp­dyr.

Mähriban JUMAÝEWA,
S. A. Nyýazow adyndaky TOHU-nyň talyby.