Halkymyzyň buýsanjy we milli gymmatlygy hökmünde ruhy dünýämize egsilmez güýç paýlap gelen ahalteke bedewleri hakyndaky ýazgylar uzak asyrlaryň dowamynda döredilen taryhy çeşmelerde we edebi nusgalarda aýdyň beýanyny tapyp gelipdir. Alymlar miladydan öňki 8000-4000-nji ýyllar aralygynda atlaryň ilkinji eldekileşdirilen ýeriniň Günorta Türkmenistan bolandygyny ylmy esasda subut etdiler. Taryhyň sahypalarynda miladydan öň V asyrda atlary ary taýpasynyň köpçülikleýin ýetişdirip gelendigi nygtalýar.
Miladydan öňki V asyrda ýaşap geçen gadymy grek taryhçysy Gerodotyň maglumatlarynda ahalteke atlarynyň ata-babalary “Nusaý atlary”, “Uçmaga ukyply atlar” diýlip atlandyrylypdyr. Saklar we massagetler aty Günüň simwoly hasaplapdyrlar. Aleksandr Makedonskiniň tabşyrygy bilen ýazylan “Isgenderiň bedewnamasy” atly eserde, Parfiýa çeşmelerinde, Oguz-Orhon ýazgylarynda, alym hem şahyr, beýik akyldar Omar Haýýamyň “Nowruznama” eserinde türkmen atlary, olaryň taryhy barada gyzykly gürrüňler berilýär.
XVI asyrda ýaşan dana Ata Abulgazynyň gymmatly edebi ýadygärligi bolan “Oguznama” poemasynda türkmen bedewiniň keşbiniň taryhy wakalar bilen sazlaşykly beýan edilýändigi diýseň gyzyklydyr. Poemanyň ilkinji setirlerinden başlap, bedew atyň keşbi örboýuna galýar:
Daghan ogly Salyr, Eýmir,
Aty düldül, guşy algyr,
Alaýuntly, ili Üregir,
Ärdir Salyr soranymyz.
“Görogly” şadessanynyň bütin dowamynda bedew at baş gahryman bilen deň hereket edýär. Gyrat – Göroglynyň hemrasy, ýow gününde daýanjy, şatlykly gününde göwün galkynmasy. Görogly erenlere duşanda olara “Meniň dilegimi berseňiz, göwün-maksadyma ýetirýän bolsaňyz, atyma, özüme ýüz ýigrimi ýaş beriň” diýýär. Ol Gyratyny:
Bedew atyň taryhyny aýdaly,
Her hünäri üç ýaşynda bellidir.
Boz duman aýakly, bäzbent toýnakly,
Gözi dag başynda, burny ýellidir
– diýip taryplaýar.
Beýik söz ussady Magtymguly Pyragynyň bedew atlar hakdaky setirleri hem ynsan kalbynda tämiz duýgulary oýarýar. Beýik akyldar:
Ýigidiň dünýäde üçdir myrady,
Mahbup gerek, ýarag gerek, at gerek
— diýip, bedew atyň türkmen durmuşyna zerurlygyny nygtaýar.
Bagtyýarlyk döwrümiziň edebiýaty bedew atlaryň waspyny ýetirmekde aýratyn bir edebi ýola düşdi. Arkadag Prezidentimiz “Ahalteke bedewi — biziň buýsanjymyz we şöhratymyz”, “Döwlet guşy”, “Gadamy batly bedew” atly eserlerinde behişdi bedewleriň keşbini, gylyk-häsiýetini, meşhur atşynaslaryň bitiren hyzmatlaryny dürdäne setirlerde beýan edýär. Meselem, “Döwlet guşy” eserinde Berdimuhamet aganyň agasy Aba aga atdan ýeterlik baş çykarýan, meşhur seýis hökmünde suratlandyrylýar. Mody başlyk oňa: “Atdan gowy baş çykarýan ekeniň. Saňa bir işim bar” diýýär. Aba aga-da “Aýt” diýýär. Mody başlyk oňa: “Biziň kolhozymyzyň ýylky sürüsi bar. Sürä gideli. Sen sürimiziň ýagdaýyny görüp ber hem olaryň içinden maňa gowuja bir ýorga saýlap ber” diýýär. Şeýlelikde, haýyr işi jem tutýan Aba aga bu işe girişýär we atlary gözüniň göreji ýaly saklaýar.
Gahryman Arkadagymyzyň behişdi ahalteke atlary hakynda uzak ýyllaryň dowamynda alyp baran dowamly döredijilik işiniň miwesi bolan “Gadamy batly bedew” kitaby bedewler hakynda döredilen taýsyz nusga hökmünde edebiýatymyzyň altyn hazynasyny baýlaşdyrdy. Eseriň “Dünýäniň wajyplygy”, “Gadymyýetiň sedasy”, “Türkmeniň ruhy baýlygy”, “Gözelligiň syrly dünýäsi”, “Edebi miras”, “At—myrat”, “Taryhyň içindäki taryh” ýaly bölümlerinde bedew atlar hakynda köpýyllyk barlaglaryny, pikir ýöretmelerini, edebi maglumatlary ussatlyk bilen bir sapaga düzdi. Eserde awtoryň atçylygyň milli däpleri baradaky çuňňur bilimleri, türkmen bedewlerine bagyşlanan nakyllarda, pähimlerde we parasatly sözlerde öz beýanyny tapan halk pähimleriniň ägirt uly baýlygy aýdyň şöhlelenme tapýar.
Şu ýylyň 5-nji maýynda— Ýapyk binalarda we söweş sungaty boýunça V Aziýa oýunlarynyň başlanmagyna 500 gün galanda guralan atly ýörişiň Gadymy Nusaý ýadygärlikleriniň ýanyndan badalga almagy, 17 çapyksuwardan ybarat bolan atly toparyň häzirki günlerde Balkan welaýatynda ýörişde bolmagy hem halkymyzyň durmuşynyň bedew atlarymyz bilen baglanyşyga eýedigini görkezýär.
Biz şeýle döwletli işleriň gözbaşynda durup, behişdi bedewlerimiziň şan-şöhratyny arşa galdyrýan eziz Arkadagymyzyň janynyň sag, ömrüniň uzak, ähli tutumly işleriniň rowaç bolmagyny dileg edýäris!
Zöhre JUMAÝEWA,
Daşoguz welaýatynyň Akdepe etrabyndaky 33-nji orta mekdebiň mugallymy.
