Adam­la­ry söý­mek – uly hü­när­dir…

Elim­de Gur­ban­na­zar Ezi­zo­wyň ki­ta­by. Se­tir­le­ri yzar­lap otyr­kam, göz­le­rim bi­yg­ty­ýar iki se­tir­de sak­lan­dy ga­laý­dy.

Adam­la­ry söý­mek – ýe­ňil iş däl­dir,
Adam­la­ry söý­mek – uly hü­när­dir…

Bu se­tir­ler, me­ge­rem, di­ňe me­ni däl, okan her bir ada­my pi­kir­len­dir­ýän bol­ma­ly. Çyg­ry örän giň bo­lan bu se­tir­ler hem­me­le­re, hem­me hü­när­dä­ki­le­re, şol ba­bat­da, öz kä­rim bo­lan ar­tist­lik hü­nä­rin­dä­ki­le­re-de da­hyl­ly­dy. Çün­ki, adam bi­len, ola­ryň ru­hy dün­ýä­si bi­len gö­nü­mel bag­la­ny­şyk­ly bu ugur­dan sa­pak alyp baş­la­ny­myz­dan bä­ri, mu­gal­lym­la­rym­dan, ha­ly­pa­lar­dan eşi­den hem eşid­ýän söz­le­rim, ine, şu­lar: «Siz ni­rä, haý­sy dün­ýä ge­le­ni­ňi­zi bil­ýä­ňiz­mi? Siz adam­la­ryň dur­muş­la­ry­ny, iç­ki dün­ýä­le­ri­ni çuň­ňur öw­re­nil­ýän ýe­re gel­di­ňiz. On­dan soň ola­ry ýe­ne öz­le­ri­ne sah­naň üs­ti bi­len gör­ke­zip, adam­lar­da bi­rek-bi­re­ge, hat-da, öz-öz­le­ri­ne-de dü­şün­mä­ge ça­gy­ryl­ýan ýe­re gel­di­ňiz. Öz gah­ry­man­la­ry­ňy­zy, ýag­ny, adam­la­ry söý­mek, si­ziň gö­nü­mel bor­ju­ňyz­dyr!»
Ça­ga­ly­gyn­dan ar­tist bo­la­sy gel­ýän adam­la­ryň hä­si­ýet aý­ra­tyn­lyk­la­ry ma­ňa ju­da ta­nyş. Duý­gu­çyl­lyk, syn­çy­lyk, adam hä­si­ýet­le­rin­dä­ki dür­li öwüş­gin­le­ri öw­re­ne­si gel­mek, bol­ýan wa­ka­la­ra özü­çe sel­jer­me ber­mek. Bu hal­la­ryň hem­me­si ar­tist bo­la­sy gel­ýän ýaş ze­hi­niň ýö­räp gel­ýän ýo­da­sy­ny teatr di­ýen ja­dy­ly dün­ýä alyp gel­ýär. As­lyn­da, ar­tist­lik kä­ri ga­dy­my hü­när­le­riň bi­ri. Ýa­şa­ýyş dö­rä­li bä­ri, te­bi­ga­tyň iň syr­ly önü­mi bo­lan adam­la­ryň hä­si­ýet­le­ri­ni, duý­gu­la­ry­ny öw­ren­ýän­li­gi üçin, me­ge­rem, bu sun­gat – ar­tist­lik sun­ga­ty hem­me­le­re gy­zyk­ly gö­rün­ýän bol­sa ge­rek. Her hü­nä­riň çuň­luk de­re­je­si bol­ýar. Ar­tis­tiň çuň­luk de­re­je­si­ni öl­çe­ýän – to­ma­şa­çy. To­ma­şa­çy sah­na­da­ky ar­tis­tiň nä­de­re­je­de kä­mil ýa-da kä­mil däl­di­gi­ni der­rew aň­ýar. Haý­ran ga­laý­ma­ly – nä­çe wagt, zäh­met siň­di­ri­lip dö­re­dil­ýän sah­na ese­rin­de çy­kyş ed­ýän ar­tist­le­riň us­sat­lyk de­re­je­si­ni to­ma­şa­çy sä­hel sa­lym­da kes­git­läp bil­ýär. To­ma­şa­çy­la­ryň «Ol go­wy ar­tist» di­ýen ba­ha­sy­na my­na­syp bo­lan on­lar­ça ha­ly­pa­la­ryň ge­çen ýo­lu­na na­zar aý­la­ýar­syň hem-de «us­sat ar­tist» di­ýen hor­mat­ly ada my­na­syp bol­mak üçin ola­ryň go­ýup gi­den mek­de­bi­ne oka­ma­ga gaý­ta-gaý­ta gir­ýär­siň… Ol mek­de­biň sa­pak­la­ry bol­sa, ir­gin­siz zäh­met, işi­ňe uly söý­gi, adam­la­ra söý­gi, te­at­ryň öňün­dä­ki, hü­nä­riň öňün­dä­ki, Wa­ta­nyň öňün­dä­ki bor­ju­ňa we­pa­ly­lyk…
El­bet­de, te­bi­gy ze­hin bol­maz­dan, is­len­dik hü­nä­ri yk­ba­ly­ňa öw­rüp bol­maz. Ýö­ne, şol ze­hi­ni ta­raş­lap, adam­la­ra ýe­tir­mek üçin köp zäh­met ge­rek. Zäh­met is­len­dik ze­hi­ni göw­her ki­min lo­wur­dap du­ran gym­mat­ly­ga öwür­ýär. Mu­ny bi­ze dur­muş su­but ede-ede gel­ýär. At­la­ry türk­men teatr sun­ga­ty­nyň ta­ry­hy­na he­mi­şe­lik ýa­zy­lan us­sat ha­ly­pa­la­ryň hem­me­si di­ýen ýa­ly, ju­da ze­hin­li­dik­le­ri­ne ga­ra­maz­dan, zäh­me­te, yh­la­sa wer­ziş bo­lup­dyr­lar. Türk­men te­at­ry­nyň göz­ba­şyn­da du­ran ha­ly­pa­la­ryň iş tej­ri­be­le­ri­ni öw­re­nip ýör­käň, ola­ryň ýa­da­man-ýal­tan­man, ir­gin­siz göz­leg­ler bi­len dö­re­dip gi­den keşp­le­ri­niň to­ma­şa­çy­la­ryň ýü­rek­le­ri­niň tö­rün­de he­mi­şe­lik ga­lan­dy­gy­ny duý­ýar­syň.
Us­sat ha­ly­pa Aman Gul­mäm­me­dow tüýs teatr üçin dün­ýä inen ýa­ly adam eken. Da­ýaw­dan ge­len sy­pa­ýy daş­ky keş­bi, iç­ki dün­ýä­sin­dä­ki go­ýa­zy hä­si­ýet­ler Aman aga­nyň ene-ata­syn­dan alan pa­ýy, ter­bi­ýe­si hem bol­sa, te­bi­gy ze­hi­ni­ni ol öz ja­nyp­keş­li­gi bi­len kä­mil­leş­di­rip­dir. Öz yk­ba­ly­na öw­ren ar­tist­lik hü­nä­rin­dä­ki zäh­met­sö­ýer­li­gi, er­jel­li­gi ony us­sat­lyk de­re­je­si­ne ýe­ti­rip­dir. Her tä­ze keş­be çe­me­leş­mek Aman aga üçin tä­ze bir dün­ýä­ni aç­mak bi­len deň ha­tar­da bo­lup­dyr. Ol öz gah­ry­man­la­ry­nyň äh­li hä­si­ýet­le­ri­ni halk köp­çü­li­gin­den – adam­la­ry syn­la­mak­dan, öw­ren­mek­den ag­ta­ryp­dyr. Aman aga ba­ra­da ro­wa­ýa­ta ça­lym­daş gür­rüň­le­riň kö­pü­sin­de bir meň­zeş­lik bar. Ol he­mi­şe adam­la­ryň iň go­wy hä­si­ýet­le­ri­ni göz­läp­dir. «Her ýa­man hä­si­ýet­li ada­myň hem go­wy ta­rap­la­ry hök­man bo­laý­ma­ly» di­ýip, ol yn­san­la­ryň kal­byn­da­ky çuň­luk­la­ra ara­la­şyp­dyr. Ol er­bet hä­si­ýet­li gah­ry­man­la­ryn­dan hem mä­hir­li, go­wy adam bol­ma­ga ym­tyl­ýan gah­ry­man ýa­sap bi­lip­dir. To­ma­şa­ça ada­myň her ýal­ňy­şy­nyň aňyr­syn­da ony dü­zet­mä­ge he­mi­şe ýer bol­ýan­ly­gy­ny dö­re­den keşp­le­ri­niň üs­ti bi­len dü­şün­dir­mä­ge çal­şyp­dyr… Aman aga­nyň her dö­re­den keş­bi adam­la­ryň ýü­re­gi­ne ju­da go­laý bo­lup­dyr. Mol­la­ne­pes adyn­da­ky dra­ma te­at­ry­nyň to­ma­şa za­lyn­da Aman Gul­mäm­me­do­wyň ýö­ri­te öz or­ny bar eken. Ol özi sah­na­da çy­kyş et­me­ýän gün­le­ri hem her gün sah­na oýun­la­ry­na to­ma­şa et­mä­ge gel­ýän eken. Onuň teatr sun­ga­ty ba­ra­da aý­dyp gi­den söz­le­ri ar­tist­ler üçin ýa­zyl­ma­dyk ka­nun ýa­ly bir mu­kad­des­lik bo­lup ga­lyp­dyr. Bel­ki, şo­nuň üçin bol­sa ge­rek, Aman Gul­mäm­me­dow he­ni­ze bu gü­ne çen­li mil­li te­at­ry­my­zyň iň meşhur ha­ly­pa­sy hök­mün­de gö­rül­ýär.
Türk­men ki­no sun­ga­ty­nyň meş­hur us­sa­dy Al­ty Gar­ly­ýew hem öz sun­gat ýo­lu­ny te­at­ryň oja­gyn­dan alyp gaýd­ýar. Ýa­şan ma­ny­ly öm­rü­niň ýaş­lyk ýyl­la­ry ony zäh­met bi­len tap­la­ýar. Adam­la­ryň gy­lyk-hä­si­ýet­le­ri­ni öw­re­nip, ony keşp­le­ri­ne siň­dir­mek on­dan ir­gin­siz zäh­me­ti hem er­jel­li­gi ta­lap edip­dir. Ol bol­sa, öz-özün­den ga­ty ta­lap­kär eken…
Bir ge­zek Mol­la­ne­pes adyn­da­ky dra­ma te­at­ryn­da dra­ma­turg N. W. Go­go­lyň «Der­ňew­çi» ese­ri sah­na­laş­dy­ryl­ýar. Dün­ýä­niň nus­ga­wy eser­le­ri­niň ha­ta­ryn­da du­ran bu pýe­sa­da­ky Hles­ta­ko­wyň keş­bi­ni Al­ty Gar­ly­ýe­we ynan­ýar­lar. Sah­na ese­ri­ni sah­na­laş­dyr­ýan re­žiss­ýor ju­da ta­la­be­di­ji eken. Al­ty Gar­ly­ýew sah­na­da nä­çe jan et­se-de, ol he­mi­şe nä­gi­le­li­gi­ni bil­di­rip­dir. Ahy­ry Al­ty Gar­ly­ýew re­žiss­ýor­dan so­rap­dyr:
– Aýt­sa­ňyz­laň, keş­bi­mi iş­leý­şim­de esa­sy bol­ma­ýan zat nä­me?
Re­žiss­ýor ba­da-bat jo­gap be­rip­dir:
– Hles­ta­kow – te­bi­ga­ty bo­ýun­ça örän ça­la­syn adam. Çak­gan adam. Ol ju­da ýe­ňil gop­ýan adam, sah­na­da­ky he­re­ket­le­ri gö­ze il­me­ýän ça­la­syn­lyk­da bo­lup geç­me­li. Iç­ki dün­ýä­sin­dä­ki ga­la­gop­ly duý­gu­la­ry onuň he­re­ket­le­ri­ne çyk­ma­ly. Sen ol gah­ry­ma­nyň dün­ýä­si­ni açyp bi­le­ňok…
Şol gün­ki taý­ýar­lyk ta­mam­lan­ýar. Er­te­si te­at­ra işe ge­len ar­tist­le­riň ikin­ji ga­ta çy­kyl­ýan bas­gan­çak­da otu­ran, eşik­le­ri öl-myž­žyk, der­le­mek­den ýa­ňa sül­lüm­baý bo­lan Al­ty Gar­ly­ýe­we göz­le­ri düş­ýär. Asyl, ol Hles­ta­ko­wyň ça­la­syn­ly­gy­ny ga­zan­mak üçin uzak gi­je şol bas­gan­çak­lar­dan yzy­gi­der­li mü­nüp-dü­şüp, taý­ýar­lyk ge­çen bol­sa nät­jek… Sah­na­da­ky gah­ry­ma­ny­nyň keş­bi­ne go­laý­la­mak üçin, has dog­ru­sy, şol keş­be do­ly gir­mek üçin ol ýe­ne-de nä­çe gi­je­le­ri ýe­ke özi sah­na­da ge­çi­rip­dir. Ýe­ri ge­len­de aýt­sak, Al­ty Gar­ly­ýe­wiň «Der­ňew­çi­dä­ki» ol keş­bi di­ňe bir türk­men to­ma­şa­çy­la­ry­nyň däl, eý­sem, şol dö­wür­ler­de Mosk­wa­da ge­çi­ri­len me­de­ni­ýet we sun­gat on­gün­lü­gin­de ýer­li to­ma­şa­çy­la­ryň, dün­ýä bel­li ta­lap­kär teatr öw­re­ni­ji­le­ri­niň ýo­ka­ry ba­ha­sy­na my­na­syp bol­ýar.
Türk­men döw­let me­de­ni­ýet ins­ti­tu­tyn­da okap ýö­ren dö­wür­le­ri­miz Mol­la­ne­pes adyn­da­ky dra­ma te­at­ryn­da gid­ýän sah­na oýun­la­ry­nyň kö­pü­sin­de di­ýen ýa­ly sah­na us­sa­dy So­na My­ra­do­wa­nyň dür­li keşp­le­ri­ne to­ma­şa ed­ýär­dik. In­di gö­rüp otur­sak, şol wagt­lar ol tog­sa­nyň on­lu­gyn­dan gi­ren eken, ze­hi­ne ýug­ru­lan öm­rü­niň pa­ýaw­lap bar­ýan döw­ri eken… On­da-da, onuň sah­na­da­ky gah­ry­man­la­ry se­ni düýr­me­giň bi­len özü­ne dar­typ al­ýar­dy. Ha­ly­pa öz ene­ňe ju­da ça­lym­daş ene­le­riň se­si bi­len kalp­dan gür­le­ýär­di, sah­na bi­len to­ma­şa­çy­la­ryň ara­syn­da gö­ze gö­rün­me­ýän, di­ňe ýü­re­giň bi­len du­ýup bol­ýan ýüp­ler­den keş­de çek­ýär­di. «Ýüp­süz kö­ker­mek» di­ýen aýt­ga şon­da il­kin­ji ge­zek çy­nym bi­len dü­şü­nip­dim. Edil dur­muş­da­ky ýa­ly, dür­li ene­le­riň – onuň gah­ry­man­la­ry­nyň ada­ty bol­şy, he­re­ket­le­ri, göz­le­rin­dä­ki gus­sa­ly ba­kyş­la­ry So­na My­ra­do­wa­ny sah­na­da gör­mek ne­si­be­si çe­ken to­ma­şa­çy­la­ryň şu gü­ne çen­li ýat­la­ryn­dan çy­ka­nok.. In­di-in­di gö­rüp otur­sak, şol ha­ky­ka­ty – sah­na­da­ky gah­ry­ma­nyň keş­bi­ni dö­ret­mek üçin nä­çe ir­gin­siz zäh­met, er­jel­lik, öz işi­ňe do­ly be­ril­mek ge­rek eken. Iň esa­sy­sy hem, adam­la­ry – her hä­si­ýet­de bol­sa-da, sah­na gah­ry­man­la­ry­ňy, sah­na to­ma­şa ed­ýän to­ma­şa­çy­la­ry ýü­re­giň bi­len söý­me­li eken…
Şa­hy­ryň iki se­ti­ri­ne ýa­ňa­dan göz aý­la­dym.
Adam­la­ry söý­mek – ýe­ňil iş däl­dir,
Adam­la­ry söý­mek – uly hü­när­dir…
Ha­ly­pa­la­ry­myň öz kär­le­ri­ne – adam­la­ry söý­mek hü­när­le­ri­ne örän we­pa­ly bo­lan­dyk­la­ry­na buý­san­dym. Bir­den hem, baş­ga bir duý­gy kal­bym­da so­rag ala­ma­ty­ny oýar­dy: «A sen? Sen­de şeý­le ukyp bar­my?»
Bil­me­dim…

Gülälek Akmyradowa,

Türkmenistanyň baş drama teatrynyň sahna ussady.