Türk­me­nis­tan ba­gy-bos­san­ly­ga baý, aja­ýyp ýurt­dur. Bi­ziň ýur­du­myz­da be­hiş­di mi­we­le­riň bol ha­sy­ly ös­dü­ri­lip ýe­tiş­di­ril­ýär. Şol mi­we­le­riň iň aja­ýyp­la­ry­nyň bi­ri hem dag­lyk et­rap­lar­da köp­çü­lik­le­ýin ös­dü­ri­lip ýe­tiş­di­ril­ýän nar aga­jy­dyr. Na­ryň mi­we­si­niň adam sag­ly­gyn­da iň esa­sy se­riş­de bo­lup du­ran ga­nyň aras­sa­ly­gy­ny üp­jün et­mek­de tut­ýan or­ny ulu­dyr. Nar mi­we­si jan sag­ly­gy üçin ta­pyl­gy­syz se­riş­de bol­mak bi­len bir ha­tar­da, kä­bir halk ara­syn­da do­wam ed­ýän ynanç­la­ra gö­rä, bu mi­wäniň daş­ky gur­lu­şy, onuň dä­ne­le­ri­niň bi­ri-bi­ri­ne örän yk­jam ýer­le­şi­şi ag­zy­bir­li­giň, berk­li­giň ny­şa­ny hök­mün­de bel­li­dir. Türk­men hal­ky na­ryň mi­we­si­ni öz dur­mu­şyn­da dür­li mak­sat­lar üçi­n hem peý­da­la­nyp­dyr. Na­ryň gu­ra­dy­lan ga­by­gy­nyň reňk al­mak he­m-de der­man­lyk üçin peý­da­ly­dy­gy hem­mä­mi­ze aýan­dyr.
Güýz pas­ly äh­li ir-iý­miş­le­riň bi­şip, ba­ly­nyň go­ýal­ýan wag­ty. Al­tyn güýz ge­len­de, äh­li bag­la­ryň ýap­rak­la­ry sa­ra­lyp, al­tyn reň­ke öw­rül­ýär. Dat­ly mi­we­ler­den gyşda iý­mek üçin kä­si­ni kak edip, kä­si­niň şi­re­si­ni alyp, mü­rep­be gaý­na­dyp go­ýul­ýar. Gö­zel Sum­bar jül­ge­sin­de bit­ýän dür­li ir-iý­miş­le­riň, mi­we­le­riň ta­ry­py­ny nä­çe et­seň edip otur­ma­ly. Sum­bar jül­ge­si ag­za­lan­da, il­ki bi­len, al­ýa­ňak­ly enar­la­ry göz öňü­ne gel­ýär. Ös­dü­ri­lip ýe­tiş­di­ri­len nar­la­ryň ulu­ly­gy, ta­gam­ly­ly­gy beý­le­ki ýer­ler­de ekil­ýän nar­lar­dan me­sa­ňa ta­pa­wut­lan­ýar. Na­ryň ga­by­gy hem der­man­dyr. Ha­wa, et­rap mer­ke­zin­den gün­do­ga­ra ug­ra­nyňyz­da, ýo­luň sag ta­ra­pyn­da nyg­mat­la­ryň se­re­si, dür­li ir-iý­miş­ler­den saý­la­nyp du­ran, yh­las bi­len re­je­le­nip eki­len, tö­we­re­ge öz­bo­luş­ly görk be­rip otu­ran nar agaç­la­ry si­zi gar­şy alar. Her gek­tar­dan dört-bäş ton­na çen­li ha­syl ber­ýän bu ho­ja­ly­gyň Ga­raň­ky­de­re, Aý­de­re, Şyh­be­dir, Sak­gar ýa­ly bir­nä­çe bö­lüm­le­ri bar.
Aý­de­re iý­mi­şe örän baý de­re. Bu sa­pa­ly ýe­re ba­ra­nyň­da, il­ki ba­şy as­man bi­len bäs­leş­ýän hoz agaç­la­ry­ny gö­rüp, gö­züň do­kun­ýar, göw­nüň gö­te­ril­ýär. Hoz iň köp ýa­şa­ýan da­ragt­la­ryň bi­ri­dir. Onuň iý­mit hem-de yn­san sag­ly­gy we beý­le­ki peý­da­lary ba­ra­da nä­çe aýt­saň, aý­dyp otur­ma­ly. As­lyn­da bu sa­pa­ly de­re­de dynç alyş se­ýil­gä­hi­ni gur­magyň göz öňün­de tu­tul­ýan­dy­gy­ny gep ug­ru­na aý­dan ýag­şy. Et­rap mer­ke­zin­den gün­do­gar­ly­gy­na gid­ýän ýo­luň iki gy­ra­syn­da edi­len ýanýo­da­lar uly ýo­la şeý­le öz­bo­luş­ly gel­şik ber­ýär, ýo­luň iki gy­ra­syn­da­ky nar­lar eg­ni­ňe ka­kyp, yl­la se­niň bi­len sa­lam­laş­mak is­le­ýän ýa­ly­dyr.
Nar ba­ra­da gür­rüň edi­len­de onuň şeý­le owa­dan el­wan gü­li bar. Onuň gül­tä­ji­niň açyk-gy­zyl reň­ki bir gö­re­niň uzak wagt­lap ýa­dyn­da gal­sa ge­rek. Nar bi­şip, my­ra­dy­na ýe­ten wag­ty ga­by­gy ýu­ka­lyp, dä­ne­si­ni da­şyn­dan sa­na­ber­me­li­dir. Na­ryň ada­my­ň jan-sag­ly­gy­na ne­neň­si peý­da­sy­nyň bar­ly­gy­ny nä­çe aýt­saň aý­dyp otur­ma­ly. Ha­wa, nar­lar ta­ga­my bo­ýun­ça ta­pa­wut­lan­ýar, olar enar, tur­şy nar, tur­şy hem-de süý­ji nar di­ýip ta­pa­wut­lan­dy­ryp bol­ýar. Bi­ziň al­tyn top­ra­gy­myz­da ýe­tiş­di­ril­ýän, ba­zar­la­ry­my­zy be­zäp du­ran nar­lar gö­ren­le­ri bi­parh goý­ma­ýar. Ta­gam­ly­ly­gy, ýo­kum­ly­ly­gy bilen baş­ga hiç bir nyg­mat bi­len ýe­ri­ni çal­şyp bol­ma­ýan na­ryň aňyr­syn­da daý­ha­nyň ha­lal zäh­me­ti, yh­la­sy, da­ban aza­by ýa­tyr. Bu be­hiş­di mi­wä­niň da­rag­ty ba­har­da al-el­wan gül­le­ri bilen tö­we­re­gi­ne atyr ysy­ny sa­çyp, öz­bo­luş­ly gö­zel­lik dö­red­ýär. Güýz­de bol­sa bi­şip, şa­ha­sy­na ag­ram sal­ýan mi­we­le­ri­ni, yl­la gü­jeň­le­ýän ýa­ly, tö­we­re­gi­ne öz­bo­luş­ly görk ber­ýär. Bu ösüm­li­giň dä­ne­le­ri-de iýil­ýän­dir. Na­ryň şa­ha­sy­nyň we kö­kü­niň ga­byk­la­ry luk­man­çy­lyk­da der­man­lyk üçin ula­nyl­ýar. Nar ada­my kuw­wat­lan­dyr­ýar, ýa­daw­ly­gy­ny aýyr­ýar, diş et­le­ri­ni ber­kid­ýär. Ada­my­ň san­dy­ra­maz­ly­gy­na, aş­ga­zan we agyz ýa­ra­la­ry­na, düw­nük ke­se­li­ne, ýü­rek-da­mar ke­sel­le­ri­ne, süý­ji ke­se­li­ne gar­şy der­man­dyr. Mun­dan baş­ga-da, adam be­de­nin­dä­ki ga­nyň ýo­ka­ry ba­sy­şy­ny hem-de ga­nyň dü­zü­min­dä­ki ho­les­te­ri­niň muk­da­ry­ny ka­da­laş­dyr­ýar. Şeý­le hem na­ryň adam be­de­ni­niň sag­dyn bol­ma­gy­na ne­pi deg­ýän­dir. Na­ryň su­wy ada­myň se­si­ni dur­la­ýar. Na­ryň dü­zü­min­de adam be­de­ni üçin ýo­kum­ly mad­da­la­ryň bir­nä­çe­si bar. 100 gram na­ryň iý­mit­li­lik kuw­wa­ty 63 ka­lo­ri­ýa deň­dir. Şeý­le hem, onuň dü­zü­min­de be­lok, ug­le­wod, ýag, fos­for, kal­iý, de­mir, nat­riý, kal­siý we ada­myň en­da­my üçin ze­rur bo­lan wi­ta­min­le­riň dür­li gör­nüş­le­ri bar.
Bu aja­ýyp gö­zel me­ka­na seý­le çyk­ma­gyň aý­ra­tyn lez­ze­ti bar. Daş-tö­we­re­gi­ňe syn edip gel­ýär­käň, her hili tä­sin­lik­ler, tä­ze­lik­ler se­ni özü­ne ben­di ed­ýär. Mag­tym­gu­ly şä­her­çe­sin­den de­mir­ga­zyk­da Ha­sar hem-de Sünt dag­la­ryn­da bit­ýän müň dür­li der­man­lyk ot­la­ryň hoş­boý ysy­ny alyp gel­ýän ada­ja güýz şe­ma­ly ýü­zü­ňi sy­pap ge­çen­de, sen­de aý­ra­tyn bir wag­ty­hoş­luk, ru­hu­be­lent­­lik peý­da bol­ýar. Hat­da aňyr­sy göz­ýe­tim­den uzak­la­ra ýaý­rap gi­den be­ýik­li-pes­li de­pe­ler­dä­ki ýow­şan­la­ryň öz­bo­luş­ly atyr ysy se­ni bi­mar ed­ýär. Bu jen­ne­ti me­ka­nyň haý­sy go­lun­da, haý­sy da­gyn­da bir­sa­lym dynç al­ma­ga bar­saň, özüň­de bag­ty­ýar­lyk duý­ýar­syň. Şeý­le aja­ýyp pur­sat­lar se­niň ha­ky­daň­da uzak wagt­lap ýag­şy ýat­la­ma bo­lup gal­ýar.

Ata­baý MOM­MY­ÝEW,
S. A. Ny­ýa­zow adyn­da­ky Türk­men oba ho­ja­lyk uni­wer­si­te­ti­niň mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА