Dün­ýä­niň iň uly çöl­le­ri

Çöl diý­len­de, çä­ge­lik, gu­rak ýer­ler göz öňü­ne gel­ýär. Em­ma ýy­lyň do­wa­myn­da bel­li bir de­re­je­den az ygal düş­ýän ýer­le­re çöl di­ýil­ýär. Ýag­ny, gum alaň­la­ry­nyň bol­ma­dyk ýer­le­ri, şor­luk­lar, hat­da buz gat­lak­la­ry bi­len ör­tü­len ýer­ler hem çöl ha­sap­lan­ýar. Ýy­lyň do­wa­myn­da 2500 mm-den az ýa­gyn ýag­ýan gi­ňiş­lik­ler çöl ha­sap­lan­ýar. Çöl­ler adat­ça dör­de bö­lün­ýär – subt­ro­pik (ys­sy we gu­rak), so­wuk, ke­nar­ýa­ka (deň­ziň ýa-da um­ma­nyň ke­na­ryn­da in­siz giň ke­nar­da ýer­leş­ýän) we pol­ýar (aşa so­wuk) gör­nüş­de bol­ýar.
Iň uly çöl­le­riň sa­na­wyn­da ping­win­ler­den baş­ga az san­ly jan­da­ryň ýa­şa­ýan so­wuk ýe­ri, Ýe­riň ilat­syz gi­ňiş­li­gi bo­lan An­tark­ti­ka bar. Pla­ne­ta­my­zyň gü­nor­ta pol­ýu­sy bo­lan bu gi­ňiş­lik 14 mil­li­on ine­dör­dül ki­lo­met­re ýet­ýär. An­tark­ti­ka buz gat­lak­la­ry bi­len ör­tü­len hem bol­sa, ygal düş­me­ýän­di­gi se­bäp­li çöl ha­sap­lan­ýar.
Ikin­ji ýer­de Ýe­riň de­mir­ga­zyk pol­ýu­sy­nyň tö­we­rek­le­ri­ni öz içi­ne al­ýan gi­ňiş­lik bar. Bu gi­ňiş­lik Al­ýas­ka, Gren­lan­di­ýa (äh­li ýe­ri di­ýen ýa­ly), Is­lan­di­ýa, Nor­we­gi­ýa, Şwe­si­ýa, Finl­ýan­di­ýa we Rus­si­ýa ýa­ly ýurt­la­ryň we se­bit­le­riň de­mir­ga­zyk bö­le­gi­ni tut­ýar.
Üçün­ji ýer­de çöl di­ýlen­de göz öňü­mi­ze gel­ýän ýer bo­lan Sa­ha­ra bar. 9 mil­li­on 200 müň ine­dör­dül ki­lo­metr meý­da­ny eýe­le­ýän bu gi­ňiş­lik Af­ri­ka­nyň de­mir­ga­zy­gy­nyň uly bö­le­gi­ni öz içi­ne al­ýar. Sa­ha­ra arap di­lin­dä­ki uly çöl diý­me­gi aň­lad­ýan «As-sah­ra al-kub­ra» sö­zün­den ge­lip çyk­ýar. Çö­lüň bäş­den bir bö­le­gi­ni çä­ge­lik­ler, ga­lan bö­le­gi­ni dag­lar, ga­ýa­lyk­lar, düz­lük­ler we şor­luk­lar eme­le ge­tir­ýär. Çö­lüň köp ýe­ri­ne bir­nä­çe ýyl­lap ýa­gyş ýag­ma­ýar. Bu ýer­dä­ki top­ragy ýag­şyň su­wy ýuw­ma­ýan­dy­gy se­bäp­li mi­ne­ral mad­da­la­ra örän baý bolýar. Şol se­bäp­li bir­nä­çe ýyl­dan soň­ra ýa­gyş ýa­gan ýag­da­ýyn­da, ol ýer­de çüý­re­män sak­la­nyp ga­lan to­hum­lar gö­ge­rip çyk­ýar. Şeý­le hem güýç­li ýel­ çö­lüň mi­ne­ral­la­ra baý çä­ge­le­ri­ni örän uzak ara­ly­ga äkid­ýär. Sa­ha­ra­nyň çä­ge­le­ri ho­wa aky­my bi­len um­ma­ny aşyp, Ama­zon­ka to­kaý­la­ry­na çen­li ba­ryp ýet­ýär we ol ýer­dä­ki ösüm­lik­le­ri iý­mit­len­dir­ýär.
Ara­bys­tan ýa­rym ada­sy­nyň uly bö­le­gi­ni eme­le ge­tir­ýän çöl 2,58 mil­li­on ine­dör­dül ki­lo­met­ri öz içi­ne al­ýar. Aşa gu­rak­dy­gy­na ga­ra­maz­dan, bu ýer­de ke­ýik, an­ti­lo­pa, gum pi­şi­gi ýa­ly jan­dar­lar bi­len bir ha­tar­da süý­re­ni­ji­le­riň hem bir­nä­çe gör­nü­şi ýa­şa­ýar. Bu çö­lüň has gu­rak bo­lan ýe­ri bol­sa, Rub-el-Ha­li diý­lip at­lan­dy­ryl­ýar. Bu ýer­de tu­tuş­ly­gy­na di­ýen ýa­ly gum de­pe­le­ri­ni gör­mek bol­ýar.
Hy­ta­ýyň we Mon­go­li­ýa­nyň çäk­le­rin­dä­ki Go­bi çö­li ulu­ly­gy ba­bat­da bä­şin­ji ýe­ri eýe­le­ýär. 1,3 mil­li­on ine­dör­dül ki­lo­met­ri öz içi­ne al­ýan bu çöl­de hem ýy­lyň köp wag­ty ho­wa so­wuk bol­ýar.
Ar­gen­ti­na­da­ky Pa­ta­go­ni­ýa çöl­lü­gi al­tyn­jy ýer­de dur­ýar. Çä­ge­lik­den we daş­lyk­dan eme­le ge­len çöl­de ho­wa köp­lenç so­wuk bol­ýar. Gü­nor­ta Ame­ri­ka­da­ky And dag­la­ry­nyň gün­ba­ta­ry­ny tut­ýan Ata­ka­ma çö­li dün­ýä­niň gu­rak ýer­le­ri­niň bi­ri ha­sap­lan­ýar. Bu ýe­re ýy­lyň do­wa­myn­da or­ta­ça 1 mm ygal düş­ýär. Ýu­waş um­ma­ny­na ýa­kyn­dy­gy­na ga­ra­maz­dan, bu ýe­ri­niň gu­rak bol­ma­gy­na dün­ýä­niň iň uly dag ul­ga­my se­bäp bol­ýar. Dag ge­riş­le­ri um­ma­nyň bu­gar­ma­gy ne­ti­je­sin­de eme­le ge­len bu­lut­la­ry sak­lap gal­ýar. Şeý­le­lik­de, ýa­gyn di­ňe da­gyň bir ta­ra­py­na ýag­ýar. Ata­ka­ma gu­rak bo­lan­dy­gy se­bäp­li, bu ýe­ri­niň ho­wa­sy hem örän aras­sa. Şol se­bäp­li Ata­ka­ma­da iri te­les­kop­la­ryň bir­nä­çe­si bar. Bu te­les­kop­lar ar­ka­ly as­man ji­sim­le­ri­ni has aý­dyň gö­rüp bol­ýar.