Mü­çe ýyl ha­sa­by gün­do­gar halk­la­ry­na hä­si­ýet­li bo­lup, adam­la­ryň ýa­şy­ny kes­git­le­mek, ta­ry­hy wa­ka­la­ryň se­ne­si­ni anyk­la­mak, ga­ly­ber­se-de, in­di­ki ýyl­la­ryň ho­wa çak­la­ma­sy­ny ber­mek üçin ula­ny­lyp­dyr. On iki ýyl bir mü­çe di­ýip ka­bul edi­lip­dir. Mü­çe ýyl ha­sa­by­nyň dxrli halk­la­ryň dur­mu­şy­na or­naş­ma­gy­na «Be­ýik ýü­pek ýo­ly» tä­sir eden­dir.
Ýyl at­la­ry­ny ýat­da sak­la­mak üçin ula­nyl­ýan şu aşak­da­ky sa­na­waç türk­men­le­riň ara­syn­da ju­da meş­hur­dyr:
«Ýyl ba­şy sy­çan, sy­gyr, bars, tow­şan, luw, ýy­lan.
Ýyl­ky, koý, bi­jin ta­kyk, it, do­ňuz – bol­dy ta­mam».
Bu­la­ryň al­ty­sy öý haý­wa­ny­, al­ty­sy ýa­ba­ny jan­dar­lar­dyr.
So­wuk ýurt­lar­da çar­wa öý­le­ri­niň ga­py­sy gü­nor­ta ta­rap­da go­ýul­ýar, bu ýag­daý de­mir­ga­zyk ta­ra­pyň çap­gyn aýaz­la­ryn­dan we ýel­le­rin­den go­ran­ma­k üçin edil­ýär. Goý­na de­giş­li şe­kil öýüň gü­nor­ta-gün­do­ga­ryn­da, ýag­ny ga­py­nyň çep ta­ra­pyn­da asy­lyp go­ýul­ýar. Tör­de köp­lenç ow­lak-gu­zu­lar sak­lan­ýar. Ýyl­ky (at) çar­wa öýü­niň öňün­de sak­la­nyp, onuň şe­ki­li ga­py­nyň iç ýü­zün­de, gös-gö­ni gü­nor­ta­da ýer­leş­di­ril­ýär.
Ga­ra­şyl­ýan Sy­gyr ýy­ly­nyň ta­ry­hy ba­ra­da yl­my ede­bi­ýat­lar­da şeý­le mag­lu­mat­lar be­ril­ýär: Ga­dy­my tür­ki halk­la­ryn­da Sy­gyr ýy­ly Öküz ýy­ly di­ýip hem at­lan­dy­ry­lyp­dyr. Öküz – mert we güýç­li jan­dar. Daş asy­ry döw­rün­de aw­çy­lar öz go­wak­la­ry­nyň gi­rel­ge­si­ne ýa­ba­ny öküz­le­riň kel­le­ça­na­gy­ny asyp be­zäp­dir­ler. Il­ki­dur­muş adam­la­ry ökü­ze aý­ra­tyn üns be­rip­dir­ler. Gü­nor­ta Türk­me­nis­tan­da neo­lit döw­rü­ne de­giş­li ýa­dy­gär­lik­le­r­de ga­zuw-ag­ta­ryş iş­le­ri ge­çi­ri­len­de, öküz­iň to­ýun­dan ýa­sa­lan heý­kel­jik­le­ri ta­py­lyp­dyr. Olar şeý­le hem Ça­gylde­pe, Pes­se­jikde­pe we Çak­mak­ly de­pe oba­la­ryn­da duş ge­lip­dir. Ar­heo­log­la­ryň pi­ki­ri­ne gö­rä, bu heý­kel­jik­le­riň ha­syl­ly­lyk me­de­ni­ýe­ti­ne gö­ni gat­na­şy­gy bo­lup, olar sü­ri­niň kö­pel­dil­me­gi pi­ki­ri bi­len hem bag­lan­yşyk­ly­dyr.
Al­tyn­de­pe­de (B.e öň­ki III-II müň­ýyl­lyk­da) goş­ma­ça şah­ly we gu­lakl­y, ulu­ly­gy 7,5 sm bo­lan ökü­ziň al­tyn­dan ýa­sa­lan kel­le­si ta­py­lyp­dyr. Onuň maň­la­ýyn­da we göz­le­rin­de gym­mat ­ba­haly daş­lar otur­dy­lyp­dyr. Bu ýer­de ökü­ziň Aý bi­len bag­lan­şy­gy ha­kyn­da gür­rüň edil­ýär. Şo­nuň üçin hem maň­la­ýyn­da­ky gym­mat­ly daş­da Aý şe­kil­len­di­ri­lip­dir. Mu­ňa Me­so­po­ta­mi­ýa däp­le­rin­de hem duş gel­mek bol­ýar.
Bü­rünç asy­ryn­da Aý hu­da­ýy – ökü­ziň me­de­ni­ýe­ti bü­tin Gü­nor­ta Türk­me­nis­ta­na ýaý­rap­dyr. Bu ba­ra­da Ga­ra­de­pe­de (b.e.öň­ki III müň­ýyl­lyk) ta­py­lan mer­mer­ şe­kil­li hek­den ýa­sa­lan öküz heý­kel­ji­gi hem şa­ýat­lyk ed­ýär. Şeý­le hem Mur­gap der­ýa­sy­nyň ga­dy­my şaha­la­ry­nyň bi­ri bo­lan Mar­gia­na­nyň ýe­rin­de – To­ga­lak-21 yba­dat­ha­na­sy­nyň ha­ra­ba­lyk­la­ry­n­dan, ökü­ziň kel­le­si şe­ki­lin­de ki­çi­jik heý­kel ta­py­lyp­dyr. Bu heý­kel­ji­giň şa­hy we gu­lak­la­ry ýok, ýö­ne onuň ýe­rin­de de­şi­jek­le­riň bol­ma­gy, ola­ryň aý­ra­tyn da­kyl­ýan­dy­gy­ny we ola­ryň gym­mat­ba­ha me­tal­dan ýa-da al­tyn­dan ýa­sa­lan­dy­gy­ny su­but ed­ýär. Me­so­po­ta­mi­ýa ga­ra­nyň­da gü­nor­ta Türk­me­nis­tan öküz­le­riň şe­kil­le­ri ýa­sa­lyş hä­si­ýe­ti we daş­ky gör­nü­şi taý­dan örän ta­pa­wut­lan­ýar.
Tür­ki halk­la­ryň ag­la­ba bö­le­gin­de öküz dün­ýä akyl ýe­tir­me­giň da­ýan­jy bo­lup­dyr. Öküz şah­la­ry­nyň üs­tün­de Ýe­ri sak­la­ýar di­ýip ha­sap­lap­dyr­lar. Kä­wagt­lar ol ýa­dap Ýe­ri bir şa­hyn­dan beý­le­ki şa­hy­na ge­çir­ýär, şo­nuň üçin hem ýer ­tit­re­me­le­ri bo­lup geç­ýär di­ýip ha­sap­lap­dyr­lar.
Türk­men­ler öküz­ler ba­ra­da­ky ga­ra­ýyş­la­ry­ny ze­nan­la­ryň be­zeg­ şaý-sep­le­ri­ne ge­çir­mek ar­ka­ly sak­lap ga­lyp­dyr­lar. Gör­nü­şi ýa­ly, ökü­ziň ady türk­men ge­lin-gyz­la­ry­nyň «bu­kaw» at­ly be­ze­gin­de sak­la­nyp ga­lyp­dyr.
Öküz me­de­ni­ýe­ti­niň ga­dy­my yz­la­ry «Oguz­na­ma» ese­rin­de hem sak­la­nyp ga­lyp­dyr. Oguz­la­ryň 24 taý­pa­sy öz ara­syn­da sa­da­ka be­ril­ýän ökü­ziň eti­ni paý­la­şyp­dyr­lar. Türk­men­le­riň ara­syn­da bu taý­pa­la­ryň oňo­ny bo­lan ökü­ziň, sy­g­ryň we gö­lä­niň at­la­ry hem sak­la­nyp ga­lyp­dyr.
Sy­gyr­la­ryň hem ýa­şy­na gö­rä at­lan­dy­ry­ly­şy bo­lup, bir ýa­şa çen­li­si­ne gö­le, ta­na, bir ýaş­dan iki ýa­şa çen­li­si­ne gu­la­jyn, üç ýa­şdan dört ýa­şa çen­li­si­ne hem tü­we (bu söz jyn­sy hem aň­lad­ýar) di­ýil­ýär.
Tä­ze ýy­ly­ň il­kin­ji gü­ni hep­dä­niň an­na gü­nün­den baş­lan­ýar. Hal­ky­my­zyň hij­ri-ka­ma­ry se­ne­na­ma­sy­nyň esa­syn­da aý­la­ryň için­de Ora­za, gün­le­riň için­de an­na (ju­ma) gü­nü­ne uly hor­mat go­ýmak dä­bi bar.
Goý, 2021-nji ýyl ýur­du­my­za, ili­mi­ze, her bir maş­ga­la oja­gy­na rys­gal-döw­let, bagt ge­tir­sin!

Mer­jen Hu­daý­ber­di­ýe­wa,
Türk­me­nis­ta­nyň In­že­ner-teh­ni­ki we ulag
kom­mu­ni­ka­siya­la­ry ins­ti­tu­ty­nyň mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА