Ösüş­ler­den ösüş­le­re ba­r­ýan Ber­ka­rar döw­le­ti­mi­ziň bag­ty­ýar­lyk döw­rün­de komp­ýu­ter we ro­bot teh­no­lo­gi­ýa­la­ry giň­den or­naş­dy­ryl­ýar. Ýur­du­my­zyň äh­li pu­dak­la­ry bi­len bir ha­tar­da jem­gy­ýet­çi­lik dur­mu­şyn­da hem «akyl­ly ul­gam­lar­dan», komp­ýu­ter we ro­bot teh­no­lo­gi­ýa­la­ryn­dan ne­ti­je­li peý­da­lan­mak ýo­la go­ýul­ýar. Tä­ze teh­no­lo­gi­ýa­lar mer­kez­le­ri­niň gu­rul­ma­gy we beý­le­ki teh­no­lo­gik öz­ge­riş­ler bu ugur­da­ky il­kin­ji uly ädim­ler­dir. Gün­sa­ýyn kä­mil­leş­ýän komp­ýu­ter teh­no­lo­gi­ýa­la­ry in­di mag­lu­mat jem­gy­ýe­ti­niň aý­ryl­maz bö­le­gi bo­lup dur­ýar. Ta­ryh bo­ýun­ça adam­zat öz ýa­şa­ýy­şy­ny go­wu­laş­dyr­ma­gyň, gün­de­lik dur­mu­şy­ny aň­sat­laş­dyr­ma­gyň ýo­lu­ny göz­läp­dir. Ne­ti­je­de, ga­dy­my dö­wür­ler­de adam­lar te­bi­gat güýç­le­rin­den peý­da­la­nyp, gün­de­lik dur­muş­da sarp ed­ýän fi­zi­ki güý­jü­ni azalt­mak üçin bir­nä­çe çyl­şy­rym­ly me­ha­nizm­le­ri oý­lap ta­pyp­dyr.
Or­ta asyr­lar­da ýa­şap ge­çen «Za­ma­na­sy­nyň aja­ýy­by» ady­ny alan Ys­ma­ýyl Abu al-iz ibn Rez­zaz al-Je­ze­ri ki­ber­ne­ti­ka­nyň we ro­bot­la­ryň ata­sy hök­mün­de yk­rar edi­lip­dir. Onuň ady Ys­ma­ýyl bo­lup, Je­ze­ri onuň dog­lan ýe­ri bi­len bag­la­ny­şyk­ly­dyr.
Al-Je­ze­ri (1136-1208) öz döw­rün­de 60-dan gow­rak çyl­şy­rym­ly aw­to­ma­tik me­ha­niz­mi, ro­bot­la­ry, sa­gat­la­ry, suw ma­şyn­la­ry­ny, ter­mo­sy we aw­to­ma­tik oýun­jak­la­ry ýa­sap­dyr. Şeý­le-de, ol özü­niň meş­hur «El Ja­mi-ul beý­nel il­mi al-ame­li­en na­fi fi sin­na­til hi­ýel» (Me­ha­nizm­le­ri ýa­sa­ma­gyň bi­lim­le­ri we amal­la­ry) at­ly ki­ta­byn­da me­ha­nizm­le­riň 300-den gow­ra­gy­ny çyz­gy­lar bi­len dü­şün­di­rip­dir. Al-Je­ze­ri­ni çuň­ňur öw­re­nen Do­nald Hill soň­ra onuň meş­hur ese­ri­ni iň­lis di­li­ne («The Bo­ok of Know­led­ge of In­ge­nious Mecha­nical Devices», 1974ý) ter­ji­me edip­dir. Ol özü­niň örän ta­kyk ha­sap­la­ma­lar ar­ka­ly oý­lap ta­pan me­ha­nizm­le­ri­ni suw we ho­wa ba­sy­şy ar­ka­ly he­re­ke­te ge­ti­rip­dir. Aý­ra­ty­nam ol suw ma­şyn­la­ry­nyň kä­mil­leş­di­ril­me­gi­ne uly üns be­rip­dir.
Ar­tyk­ly türk­men döw­le­ti­niň hö­küm­dar­la­ry Ga­ra Ars­lan beg (1144-1174) we ag­ty­gy Nas­red­din Mah­myt Al Je­ze­ri­niň iş­le­ri­ne ýo­ka­ry ba­ha be­rip, oňa köşk­de iş­le­mä­ge şert dö­re­dip­dir­ler hem-de onuň oý­lap ta­pyş­la­ry­na ýa­kyn­dan he­ma­ýat­kär­lik edip­dir­ler. Şo­nuň üçi­nem Al-Je­ze­ri özü­niň «Me­ha­nizm­le­ri ýa­sa­ma­gyň bi­lim­le­ri we amal­la­ry» at­ly ese­ri­ni Ar­tyk­ly türk­men döw­le­ti­niň hö­küm­da­ry (Di­ýar­be­kir­de) Nas­red­din Mah­my­da sow­gat hök­mün­de ýa­zyp­dyr.
Bil­şi­miz ýa­ly, bel­li bir al­go­ritm­ler esa­syn­da haý­sy­dyr bir işi ýe­ri­ne ýe­tir­mä­ge prog­ram­mir­le­nen, he­reket edip bil­ýän me­ha­nizm­le­re ro­bot di­ýil­ýär. As­lyn­da, ro­bot sö­zi çeh di­lin­dä­ki «iş; iş­çi» di­ýen ma­ny­ny aň­lad­ýan söz­den ge­lip çyk­ýar. Al-Je­ze­ri­niň Ar­tyk­ly hö­küm­da­ry­na sow­gat hök­mün­de ýa­san, öz-özün­den (aw­to­ma­tik) he­re­ket ed­ýän ro­bo­ty dün­ýä­niň il­kin­ji ro­bo­ty ha­sap­lan­ýar. Me­ha­ni­ki bi­li­miň ta­ry­hyn­da giň­den ta­nal­ýan Ta­rent­li Ar­hi­tiň ýa­san çak­laň­ja, bir ge­zek­lik uçup bil­ýän oý­na­waç gu­şu­ny ha­sap et­me­seň, Al-Je­ze­ri­niň üz­nük­siz he­re­ket edip bil­ýän bu ro­bot­la­ry dün­ýä ta­ry­hyn­da il­kin­ji­dir.
Al-Je­ze­ri­niň hö­küm­da­ra sow­gat eden eli­ňi ýuw­mak üçin suw aky­dyp ber­ýän ro­bo­ty, dep­rek çal­ýan ro­bot­la­ry, «ýö­re­ýän» ta­wus gu­şy ro­bo­ty, açar­söz­li ga­pyr­jak­la­ry, su­wuň güý­ji bi­len üz­nük­siz iş­le­ýän sa­ga­dy, öz­baş­dak ýüz­ýän ga­ýyk we ga­ýyk­çy ro­bo­ty hem-de beý­le­ki aw­to­ma­tik me­ha­nizm­le­ri ýur­duň paý­tag­ty bo­lan Di­ýar­be­kir şä­he­rin­dä­ki Iç­ga­la köş­gün­de ulanylypdyr. Al-Je­ze­ri­niň ýa­şan döw­rün­de en­tek elekt­rik güý­ji bol­man­soň, ol öz ýa­san me­ha­nizm­le­ri­ni he­re­ke­te ge­tir­mek üçin sa­da usul­lar­dan, ýag­ny ýe­riň dar­tyş güý­jün­den, su­wuň we ho­wa ba­sy­şy­nyň saz­la­şyk­ly he­re­ke­tin­den peý­da­la­nyp­dyr. Ol ýe­liň we ak­ýan su­wuň güý­jün­den peý­da­la­nyp, der­ýa­nyň su­wu­ny ýo­ka­ryk gal­dyr­ýan me­ha­niz­mi ýa­sap­dyr.

Hez­re­ta­ly Mät­ji­kow,
S. A. Ny­ýa­zow adyn­da­ky Türk­men oba ho­ja­lyk uni­wer­si­te­ti­niň mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА