Daş sü­tün­le­riň «to­ka­ýy»

Ýer ýü­zün­de dür­li tä­sin­lik­ler bar. En­de­mi­ki jan­dar­la­ry we ösüm­lik dün­ýä­si bi­len ta­pa­wut­lan­ýan Awst­ra­li­ýa­da hem geň-ena­ýy çöl bar. Gün­ba­tar Awst­ra­li­ýa­da­ky Te-Pi­nakls at­ly bu çöl­de daş sü­tün­le­rin­den eme­le ge­len «to­kaý» gö­ren­le­ri haý­ran gal­dyr­ýar. Ulu­ly-ki­çi­li dik we in­çe daş­lar ja­han­keş­de­le­riň we fo­to­su­rat­çy­la­ryň ün­sü­ni özü­ne çek­ýär. Hek daş­la­ryn­dan eme­le ge­len müň­ler­çe sü­tün haý­wa­nat we ösüm­lik dün­ýä­si­ne baý bol­ma­dyk çä­ge­lik­de ýer­leş­ýär. Sa­ry kwars çä­ge­le­ri­niň üs­tün­de ýer­leş­ýän ujy çü­re­lip gid­ýän sü­tün­ler müň­ler­çe ýy­lyň do­wa­myn­da eme­le ge­lip­dir. Daş «to­ka­ýy» 4 inedördül kilometr meý­da­ny eýe­le­ýär. Daş­la­ryň ara­syn­da ga­lam ýa­ly ki­çi­jik­le­ri hem bar, uzyn­ly­gy 5 met­re ýet­ýän has uly gör­nüş­le­ri hem bar. Ola­ryň iň ulu­sy­nyň dia­met­ri 2 met­re ba­ra­bar bo­lup, daş­lar käýer­de has gür, käýer­de seý­rek ýer­leş­ýär. Sü­tün­le­riň kä­bi­ri ter­mit ga­ryn­ja­la­ry­nyň ýe­rüs­ti hin­le­ri­ne meň­ze­ýär. Hü­när­men­ler daş sü­tün­le­ri daş­ky şe­kil­le­ri­ne gö­rä to­par­la­ra bö­lüp­dir­ler. Bu to­par­la­ra pi­liň aýa­gy, mel­le­giň ha­ýa­ty, dü­ýe, ken­gu­ru we azy di­şi ýa­ly at­lar ber­lip­dir. Bu gaý­ta­lan­ma­jak te­bi­gy ýa­dy­gär­lik gü­nüň dog­ýan wag­ty hem-de ala­ga­raň­ky­da has owa­dan bo­lup gö­rün­ýär. Sü­tün­ler tol­kun şe­kil­li bo­lup, gum alaň­la­ry­na düş­ýän kö­le­ge­si ja­dy­laý­jy gör­nü­şi eme­le ge­tir­ýär.
Te-Pi­nakls çö­li gi­je­si­ne has sal­kyn, gün­di­zi­ne ys­sy bol­ýar. Şol se­bäp­li ýer­de ýa­şa­ýan jan­ly-jan­dar­la­ryň kö­pü­si aw et­mek üçin gi­je­si­ne hin­le­rin­den çyk­ýar­lar. Gün ba­typ, ga­raň­ky gat­ly­şan­dan soň­ra çal ken­gu­ru­lar, süý­re­ni­ji jan­dar­lar, emu­lar (dü­ýe­gu­şa meň­zeş uçup bil­me­ýän guş bo­lup, ulu­ly­gy bo­ýun­ça dü­ýe­guş­dan soň­ra ikin­ji ýer­de dur­ýar) peý­da bol­ýar. Guş­la­ryň bir­nä­çe gör­nü­şi tä­sin daş­la­ryň tö­we­re­gin­de uçup baş­la­ýar.
Ge­çi­ri­len bar­lag­la­ryň ne­ti­je­sin­de bu ýer­dä­ki sü­tün­le­riň de­ňiz­de ýa­şa­ýan ba­lyk­gu­lak­la­ryň we beý­le­ki ow­nuk jan­dar­la­ryň ga­lyn­dy­la­ryn­dan eme­le ge­len­di­gi ýü­ze çy­ka­ry­lyp­dyr. 120-700 müň ýyl ozal ýy­ly suw­lar­da ýa­şa­ýan bu jan­dar­la­ryň wag­tyň geç­me­gi bi­len ow­ra­nyp çä­gä öw­rü­len­di­gi, soň­ra su­wuň aky­my bi­len ke­na­ra çy­kan­dy­gy we ýe­liň güý­ji bi­len çö­lüň jüm­mü­şi­ne ba­ran­dy­gy çak­la­nyl­ýar. Çöl­de bit­ýän ösüm­lik­le­riň kök­le­ri de­ňiz ke­na­ryn­dan ýel bi­len gel­ýän çä­ge­le­riň sak­la­nyp gal­ma­gy­na şert dö­re­dip­dir. Gy­şy­na ýa­gy­nyň ýag­ma­gy we ýa­zy­na gu­ra­ma­gy bi­len şeý­le ga­ty daş­lar eme­le ge­lip­dir. Hü­när­men­ler bu sü­tün­le­riň 25-30 müň ýyl mundan ozal hä­zir­ki şe­ki­li­ni alan­dyk­la­ry­ny çak­la­ýar­lar. 1956-njy ýyl­da iň­lis ta­ryh­çy­sy Har­ri Tur­ner bu sü­tün­le­riň üs­tün­den ba­ryp­dyr. Soň­ra bu daş­la­ryň hi­mi­ki dü­zü­mi öw­re­ni­lip­dir.

Ýolaman Ýolamanow,
Magtymguly adyndaky Türkmen döwlet uniwersitetiniň talyby.