Mä­lim bol­şu­na gö­rä, pul mah­sus bo­lan ha­ryt we beý­le­ki ha­ryt­la­ryň hem-de hyz­mat­la­ryň kö­pu­gur­ly ek­wi­wa­len­ti­dir. Hä­zir­ki za­man jem­gy­ýe­ti­ni pul­suz göz öňü­ne ge­tir­mek kyn. Bu adam­za­dyň iň mö­hüm açyş­la­ry­nyň bi­ri­dir. Ösü­şiň ir­ki dö­wür­le­rin­de adam­lar pul­suz hem ýa­şap­dyr­lar. Ola­ryň mu­ňa ze­rur­ly­gy hem bol­man­dyr, çün­ki il­ki­dur­muş jem­gy­ýe­tin­de ho­ja­lyk tebigy ýagdaýda bo­lup, on­da äh­li ze­rur zat­lar ön­dü­ri­lip­dir. Ýö­ne adam­zat jem­gy­ýe­ti­niň ösü­şi bi­len dur­muş­da äh­li ze­rur zat­la­ry taý­ýar­la­mak bar­ha kyn­la­şyp, adam­lar pul­suz gö­ni ha­ryt alyş-ça­l­şy­gy­ny – bar­te­ri ýo­la go­ýup­dyr­lar. Şu­nuň bi­len bir­lik­de, önü­miň nyr­hy hak­da­ky pi­kir, ýag­ny, bir ha­ry­dyň beý­le­ki bir ha­ry­da bo­lan gat­na­şy­gy­nyň deň­li­gi ba­ra­da­ky dü­şün­je ýü­ze çy­kyp­dyr.
Ýö­ne eý­ýäm, adam­za­dyň şol ta­ry­hy döw­rün­de tebigy alyş-çal­şy­gyň müm­kin­çi­li­gi ýe­ter­lik bol­man­dyr we olar köp­ta­rap­ly tö­leg se­riş­de­si­niň göz­le­gin­de bo­lup­dyr. Il­kin­ji pul­lar ýö­ri­te taý­ýar­la­n­man­dyr. Dün­ýä­niň dür­li se­bit­le­rin­de pul hök­mün­de dür­li zat­la­ry ula­nyp­dyr­lar. Şeý­le­lik­de, köp ýurt­lar­da haý­wan­lar, ola­ryň de­ri­le­ri, ýüň we şu­ňa meň­zeş­ler ha­ryt pu­ly hök­mün­de has giň­den ýaý­rap­dyr.
Gü­nor­ta Ame­ri­ka­da we Okea­ni­ýa ada­la­ryn­da dür dä­ne­si we ba­lyk­gu­lak, Tä­ze Ze­lan­di­ýa­da de­şikli daş­lar pul hök­mün­de hyz­mat edip­dir. Ga­dy­my Hy­taý­da mi­la­dy­dan 2 müň ýyl ozal, pul bir­li­gi hök­mün­de Kau­ri atly moll­ýusk ba­lyk­gu­lak­la­ry ula­ny­lyp­dyr. Ta­ry­hy taý­dan uzak­da bol­ma­dyk dö­wür­de XVIII asyr­da ABŞ-da ga­dy­my in­deý pu­ly – wam­pum­lar ula­nyş­da bo­lup­dyr. Olar üýt­ge­şik mon­juk­lar­dan yba­rat bo­lup, muk­da­ry, öl­çe­gi we reň­ki bo­ýun­ça ki­miň ki­me nä­çe­räk haý­wan de­ri­si­ni we beý­le­ki ha­ryt­la­ry ber­me­li­di­gi­ni kes­git­läp­dir.
Wag­tyň geç­me­gi bi­len pu­luň ro­ly kem-kem­den de­m­re ge­çip­dir. Olar il­ki­baş­da dört gy­raň­ly de­mir­den yba­rat bo­lup, soň­ra me­tal­dan ýa­sa­lan na­la, peý­ka­ma, çü­ýe we gap-gaç­la­ra ge­çip­dir. Şu­nuň ýa­ly “Ha­ryt önüm­le­ri” şol dö­wür­de mö­hüm ösüşe eýe bo­lup, olaryň söw­da­nyň giňden ýaýbaňlanmagynda düýp­li äh­mi­ýe­ti bo­lup­dyr.
Ta­ryh­çy­la­ryň tas­syk­la­ma­gy­na gö­rä, şa­ýy pul­la­ryň il­kin­ji gör­nüş­le­ri mi­la­dy­dan VII asyr öň, ga­dy­my Li­di­ýa şa­ly­gyn­da hem-de Hy­taý­da ýü­ze çy­kyp­dyr. Şeý­le hem ýö­ri­te ni­ýet­le­nip çy­ka­ry­lan Mi­let pul ul­ga­my – iň ga­dy­my pul bir­li­gi ha­sap­lan­ýar. Li­di­ýa­ly­lar daş­ky gör­nü­şi we ag­ra­my bo­ýun­ça bir­meň­zeş bo­lan şa­ýy pul­la­ry taý­ýar­lap­dyr­lar. Mi­la­dy­dan V asyr öň pars pa­ty­şa­sy Da­riý I öz ýur­dun­da bar­te­ri ýa­ty­ryp, umu­my me­tal­dan edi­len pul­la­ry res­mi do­la­ny­şy­ga gi­ri­zip­dir. Olar al­ty­nyň we kü­mü­şiň er­gi­nin­den zik­ge­le­nip­dir. Hä­zir­ki wagt­da Eý­ra­nyň ga­dy­my Per­so­po­lis şä­he­ri­niň ga­ýa ýaz­gy­la­ryn­da bu ta­ry­hy wa­ka ba­ra­da gür­rüň be­ril­ýär.
Ýö­ne bu pul­la­ryň ba­ry mi­la­dy­dan IV asyr öň, Alek­sandr Ma­ke­dons­ki­niň do­lan­dy­ran döw­rün­de zik­ge­le­nen al­tyn şa­ýy­lyk­lar bi­len çal­şy­ry­lyp­dyr. Şol dö­wür­de pul­lar di­ňe gym­mat­ly me­tal­lar­dan we al­tyn­dan ýa­sa­lyp­dyr. Ha­ky­kat­da, ola­ryň gym­ma­ty ýa­sa­lan ma­te­ria­ly­nyň ba­ha­sy­na ba­ra­bar bo­lup­dyr.
Pu­ly al­tyn­dan ýa­sa­ma­gyň köp se­bäp­le­ri bo­lup­dyr. Çün­ki al­tyn pos­lap dar­ga­ma­ýar we öm­ri uzak bol­ýar. Al­tyn pul­lar özü­niň hüm­me­ti­ni ga­çyr­man­dyr we is­len­dik ýurt­da onuň ba­ha­sy bo­lup­dyr. Eý­ýäm, şol dö­wür­ler­den baş­lap al­tyn şa­ýy­lar dün­ýä de­re­je­sin­dä­ki wal­ýu­ta bo­lup­dyr. Al­tyn şol wagt­lar­dan baş­lap, tä XX asy­ra çen­li dür­li de­re­je­ler­dä­ki pu­luň ro­lu­ny oý­nap­dyr.
Şol dö­wür­ler­den baş­lap, Hy­taý­da me­tal şa­ýy pul­la­ry zik­ge­läp­dir­ler. “No­mi­nal” (ta­kyk­la­nan, bel­le­nen ba­ha) ýa­ly dü­şün­je­ler gi­ri­zi­lip, pul onuň ýü­zün­de gör­ke­zi­len ba­ha­dan has ar­zan çy­ka­ry­lyp baş­la­nyp­dyr. Gün­ba­tar Ýew­ro­pa il­kin­ji me­tal pul­lar Gre­si­ýa­dan ge­ti­ri­lip­dir. Olar, esa­san hem, ýyg­na­mak üçin ni­ýet­le­nip, be­zeg üçin ula­ny­lyp­dyr. Gün­ba­tar Ýew­ro­pa­da pul do­la­ny­şy­gy di­ňe VII asyr­da peý­da bo­lup­dyr. Şol dö­wür­ler­de pu­luň we­zi­pe­si­ni ýe­ri­ne ýe­ti­ren wi­zan­ti­ýa we arap kü­müş şa­ýy pul­la­ry has giň­den ýaý­rap­dyr.
Dür­li ýurt­la­ryň ta­ry­hy­nyň bel­li bir dö­wür­le­rin­de dür­li se­bäp­le­re gö­rä, me­tal­dan edi­len pul­lar ula­nyş­dan ga­lyp, söw­da ýe­ne-de ha­ryt pul­la­ry gi­ri­zi­lip­dir. Şeý­le­lik­de, XII-XIV asyr­lar­da Rus­da “şa­ýy pul­suz” dö­wür bo­lup­dyr. Onuň se­bä­bi bol­sa, da­şar­dan kü­müş gel­me­gi ke­si­lip­dir. Rus­da il­kin­ji şa­ýy pul­lar knýaz Wla­di­mi­riň (960-1015) döw­rün­de zik­ge­le­nip­dir. Ga­la­pyn, bu şa­ýy pul­lar­da knýa­zyň şe­ki­li goý­lup­dyr.

Nur­je­mal Goý­ma­do­wa, Bal­kan we­la­ýa­ty­nyň Ser­dar şä­he­rin­dä­ki 2-nji or­ta mek­de­biň mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА