Bi­ziň kö­pi­miz Al­bert Eýnş­teý­niň (1879-1955) ot­no­si­tellik na­za­ry­ýe­ti ba­ra­da eşi­den bol­sak ge­rek, ýö­ne kä­bir adam­lar bu na­za­ry­ýe­tiň düýp öze­ni­ne dü­şün­me­ýär­ler. Bu adam­zat ta­ry­hyn­da öw­ren­dik­li dün­ýä­ga­raý­şy­myz­dan ün­sü­mi­zi sow­ýan il­kin­ji na­za­ry­ýet­dir. Ge­liň ol ba­ra­da ýö­ne­keý söz­ler bi­len gür­rüň et­mä­ge sy­na­ny­şa­lyň. Bi­ziň äh­li­miz üç öl­çeg­li dü­şün­jä öw­re­ni­şip­di­ris: dik­le­ýin, ke­se we çuň­luk nuk­daý­na­zar­la­ry. Eger-de, mu­ňa wag­ty hem go­şup, ony dör­dün­ji ulu­lyk ha­sap­la­sak, on­da biz dört öl­çeg­li gi­ňiş­li­ge eýe bol­a­rys.
Bu wag­tyň hem ot­no­si­tel ulu­lyk bi­len bag­la­ny­şyk­ly­dy­gy­ny aň­lad­ýar. Şun­luk­da, bi­ziň dün­ýä­miz­de äh­li zat ot­no­si­tel­dir. Bu nä­mä­ni aň­lad­ýar? My­sal üçin, ekiz do­ga­ny my­sal ge­ti­re­liň, ola­ryň bi­ri­ni ýag­ty­ly­gyň tiz­li­gin­de 20 ýyl kos­mo­sa ug­rad­ýa­rys, ikin­ji­si­ni bol­sa, Ýer­de gal­dyr­ýa­rys. Ha­çan-da, bi­rin­ji ekiz kos­mos­dan do­la­nyp ge­len­de, Ýer­de ga­lan­dan 20 ýyl ýaş bo­lar. Mu­nuň özi bi­ziň dün­ýä­miz­de äh­li beý­le­ki zat­lar bi­len bir­lik­de wag­tyň hem ot­no­si­tel­di­gi­ni gör­kez­ýär.
Ha­çan-da, ji­simiň tizligi ýag­ty­ly­gyň tiz­li­gi­ne go­laý­la­şan­da, wagt ha­ýal­la­ýar. Ji­si­miň tiz­li­gi ýag­ty­ly­gyň tiz­li­gi bi­len deň­le­şen ha­la­tyn­da, wagt bü­tin­leý dur­ýar. Şo­ňa gö­rä­-de, şeý­le ne­ti­je çy­kar­mak bo­lar – eger-de, ýag­ty­lygyň tiz­li­gi has-da art­dy­ry­lan ha­la­tyn­da, wagt yzy­na, ýag­ny geç­mi­şe ta­rap gaýd­ýar. Bu­la­ryň ba­ry na­za­ry­ýet­de, em­ma iş ýü­zün­de nä­hi­likä? El­bet­de, ýag­ty­ly­gyň tiz­li­gi­ne go­laý­la­şyp, üs­te­si­ne-de, ony art­dy­ryp bol­ma­ýar. Ýag­ty­ly­gyň tiz­li­gi ba­ra­da aý­dy­lan­da bol­sa, ol he­mi­şe dur­nuk­ly­ly­gy­nda gal­ýar. My­sal üçin, bir adam de­mir ýol men­zi­lin­de ga­ra­şyp dur, ikin­ji­si bol­sa, ot­lu­da oňa ta­rap bar­ýar di­ýe­liň. Eger-de, men­zil­de du­ran fo­nar­jy­gy­ny ýak­sa, on­dan çyk­ýan ýag­ty­lyk se­kunt­da 300000 ki­lo­metr tiz­lik bi­len gid­ýär. Eger-de, ot­lu­da bar­ýan adam hem fo­nar­jy­gy­ny ýak­sa, ot­ly­nyň tiz­li­gi se­bäp­li onuň ýag­ty­ly­gy­nyň tiz­li­gi art­ma­ýar. Çün­ki ýag­ty­ly­gyň tiz­li­gi he­mi­şe se­kunt­da 300000 ki­lo­met­re ba­ra­bar­dyr.
Eý­sem-de bol­sa, nä­me üçin ýag­ty­ly­gyň tiz­li­gi­ni art­dy­ryp bol­ma­ýar. Se­bä­bi ýag­ty­ly­gyň tiz­li­gi­ne deň tiz­li­ge go­laý­la­şy­lan­da ji­si­miň ag­ra­my art­ýar, de­giş­li­lik­de, ji­si­miň he­re­ke­ti üçin ze­rur bo­lan ener­gi­ýa­sy hem art­ýar. Eger-de, ýag­ty­ly­gyň tiz­li­gi­ne ýe­til­se, ji­si­miň ag­ra­my çak­da­na­şa agyr bol­ýar, umu­man, ener­gi­ýa­ny hem ha­sa­ba al­sak, bu bol­jak zat däl. Ýag­ty­ly­gyň tiz­li­gin­de di­ňe ag­ra­my bol­ma­dyk ji­sim­ler he­re­ket edip bil­ýär, şeý­le ji­sim bol­sa, ýag­ty­lyk­dyr.
Mun­dan baş­ga-da, bu­la­ra gra­wi­ta­si­ýa (bü­tin­dün­ýä dar­ty­şy, ji­sim­le­riň öza­ra dar­ty­şy bi­len hä­si­ýet­len­ýän ma­te­ri­ýa ha­dy­sa­sy) hem go­şu­lyp, ol wag­ty üýt­ge­dip bi­ler. Na­za­ry­ýe­te la­ýyk­lyk­da, gra­wi­ta­si­ýa nä­çe ýo­ka­ry bol­sa, şon­ça hem wagt ha­ýal geç­ýär. Ýö­ne bu hem di­ňe na­za­ry­ýet­de şeýle, ýö­ne iş ýü­zün­de nä­hi­likä? Hem­ra­la­ra bi­rik­di­ri­len hä­zir­ki za­man na­wi­ga­si­ýa ul­ga­my hut şu se­bäp­li juda ta­kyk bol­ýar­lar. Eger-de, olar ot­no­si­tellik na­za­ry­ýe­ti­ni göz öňün­de tut­ma­dyk bol­sa­lar, on­da öl­çeg­ler­dä­ki ara­ta­pa­wut de­giş­li­lik­de, bir­nä­çe ki­lo­met­re ba­ra­bar bo­lar­dy.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА