Magtymgulynyň goşgularynda beýan edilýän guşlar bahar çaglary Etrek, Gürgen sebitlerinde, Köpetdagda häzirem saýraýarlar. Olaryň biri 1873-nji ýylda ylmy taýdan ýazylyp beýan edilen we XIV asyryň şahyry Hafyz Şirazynyň hormatyna Hafyzyň bilbili diýlip atlandyrylan görnüşdir. Bu bilbil guşlaryň Türkmenistanda ýaşaýan 436 görnüşiniň biridir. Onuň ylmy ady – «Luscinia megarhynchos hafizi» (Severtzov, 1873), Türküstan günorta bilbili. Ilki garanyňda çala göze ilýän, tapawutlanyp duran syratsyz bu guş serçe şekilliler toparynyň jokjokylar maşgalasyna degişli bolup, gabarasyna görä serçeden uly däl, ýokarsy çypar-goňur, çypar guýrukly we aşagy açyk reňkli. Ol Günbatar we Günorta Ýewropanyň, Ortaýer deňzi basseýniniň, Kiçi we Alynky Aziýanyň, Türkmenistany hem goşmak bilen, Merkezi Aziýanyň çäklerinde höwürtgeleýär. Awgust-sentýabr aýlarynda günorta ýurtlara – Merkezi Afrika we Günorta Arabystana uçup gidýärler.
Biziň ýurdumyzda Hafyzyň bilbili dag we derýa jülgelerinde hem-de şäher baglaryny we seýilgählerini öz içine alýan oazislerde ýaşaýarlar. Apreliň başynda, agaçlar pyntyklap başlanda, ülkämize – Köpetdagyň derelerine uçup gelýärler. Bilbiller ýerde otdan we toprakdan dürli mör-möjekleri – tomzaklary, garynjalary, kebelek gurçuklaryny, ýasmyklary tutup iýmitlenýärler, ownuk miwedir iýmişleri hem iýip bilýärler. Ýylda bir sapar köpelýärler, ilkinji höwürtgesi bozulan ýagdaýynda bolsa, ikinjini täzeden edinmeli bolýarlar.
Bilbiller ýazda, uçup geleninden soň, hemişeki ýaly, agaçlaryň üstünde säher çagy, agşamlaryna we bütin gijäniň dowamynda güýçli saýraýarlar. Işjeň saýrama döwri, mäkiýanlar höwürtge gurup, ýumurtgalaryny basýan döwri, apreliň başyna çenli dowam edýär we jüýjeler iýmitlendirilip başlanylan pursatynda gutarýar. Höwürtge gyrymsy agaçlaryň aşaky böleginde, käte ýerde ýapraklaryň arasynda ýaşyryn ýasalýar.
Tebigatda bilbiliň ýaşaýşy 8-10 ýyl dowam edýär, käbirleri bolsa 12 ýyla çenli ýaşaýarlar. Men bu guşy gaty gowy «tanaýaryn», sebäbi meniň 1970-nji ýyllarda, häzir Magtymgulynyň adyny göterýän Türkmen döwlet uniwersitetiniň biologiýa fakultetiniň talybykam ýerine ýetiren diplom işim Hafyzyň bilbiliniň ýaşaýan gurşawynyň öwrenilmegine bagyşlanypdy.
Hemme ýerde bilbil zehiniň we aýdym-sazyň alamaty, simwoly bolsa gerek. Sungat äleminiň uly akymy bolan alamatlary edebi tär hökmünde ulanýan simwolizm bilbiliň saýramagynyň ajaýyplygyna esaslanýar. Dogrudan-da, bilbiller deňsiz-taýsyz saýrak guşlaryň biri bolup, onuň «aýdymlary» örän täsirli, belent ýaňlanyp, açyk duýulýan, durmuşy ykrar edýän döredijilikli tebigy hadysadyr.
Bilbiliň saýraýşyny gözel tebigatda diňlemek edil Magtymgulynyň şygyrlaryny Gerkeziň salkyn howaly derelerinde diňlemek ýaly lezzetlidir. Bilbiliň saýramagy hiç bir zada meňzemeýär, ony seniň duýgyňa edýän täsiriniň oňaýlylygyna görä, hiç zat bilen çalyşmak mümkin däl, söz bilen beýan eder ýaly däl.
Bilbiliň sesini eşitmek gowulygyň nyşany, bagtyýarlygyň buşlukçysy hasaplanýar. Magtymgulynyň we Gündogaryň beýleki ajaýyp, görnükli şahyrlarynyň duýgur döredijilik gylyk-häsiýetini, ukybyny bilbilleriň tolgundyryp, joşduryp ruhlandyrýandygy ýöne ýerden däldir. Bilbiller güýzüň başynda amatsyz sowuk möwsümde maýyl ýerlerde bolmak, Köpetdagyň mähirli derelerine ýene-de gaýdyp gelmek üçin edil beýik Pyragynyň döwründäki ýaly, özleriniň haýran galdyryjy şirin owazlary bilen uzak ülkelere uçup gidýärler.
Eldar Rustamow,
professor-ornitolog.
