Gü­nor­ta um­ma­ny­nyň kar­ta­sy taý­ýar­lan­dy

Alym­lar An­tark­ti­ka­nyň tö­we­re­gi­ni gur­şap al­ýan Gü­nor­ta um­ma­ny­nyň düý­bü­ni eme­le ge­tir­ýän jül­ge­le­riň, düz­lük­le­riň we dag­la­ryň kar­ta­sy­ny taý­ýar­la­dy­lar. 48 mil­li­on ine­dör­dül ki­lo­metr meý­da­ny eýe­le­ýän kar­ta­da «Facto­ri­an De­ep» at­ly çuň­lu­gy 7 müň 432 metr bo­lan çö­ket­lik hem gör­ke­zi­lip­dir. Bu iş um­man­la­ryň düý­bi ba­ra­da mag­lu­mat­la­ry, de­ňiz gat­na­wy, de­ňiz we um­man­la­ryň go­ral­ma­gy, şeý­le hem Ýe­riň kon­ti­nen­tal we geo­lo­gik ta­ry­hy­nyň öw­re­nil­me­gi üçin hem äh­mi­ýet­li­dir. Bi­ler­men­le­riň bel­le­mek­le­ri­ne gö­rä, bu ugur­da edil­me­li iş­ler en­te­gem az däl. Um­man­la­ryň düý­bün­dä­ki giň meý­dan­lar do­ly anyk­lan­ma­dy. Gü­nor­ta um­ma­ny­nyň Hal­ka­ra Ba­ti­met­rik kar­ta­sy­ny eme­le ge­tir­mek üçin bäş ýyl zäh­met çe­ki­lip­dir. Bu se­bi­tiň il­kin­ji kar­ta­sy 2013-nji ýyl­da taý­ýar edi­lip­dir.
Tas­la­ma­nyň çäk­le­rin­de gä­mi­ler we ga­ýyk­lar ýö­ri­te en­jam­lar ar­ka­ly ýy­gy-ýy­gy­dan su­wuň çuň­lu­gy­ny öl­çäp­dir­ler. Şeý­le hem ba­tip­lan­dan (de­ňiz çuň­luk­la­ry­ny öw­ren­mek üçin su­was­ty ka­me­ra) peý­da­la­ny­lyp­dyr. Kar­ta­ny dö­ret­mek üçin se­bit ba­ra­da ozal yl­my bar­lag­la­ry ge­çi­ren ýurt­lar­dan we gu­ra­ma­lar­dan hem mag­lu­mat ta­lap edi­lip­dir. Tä­ze dö­re­di­len kar­ta Gü­nor­ta um­ma­ny­nyň gü­nor­ta ta­rap 50 de­re­jä çen­li bo­lan äh­li meý­da­ny öz içi­ne al­ýar. Ger­ma­ni­ýa­nyň Alf­red We­ge­ner adyn­da­ky ins­ti­tu­ty­nyň yl­my iş­gä­ri, dok­tor Bo­ris Dor­şel kar­ta­nyň öz içi­ne al­ýan meý­da­ny­nyň do­kuz ýy­lyň do­wa­myn­da iki es­sä çen­li kö­pel­di­len­di­gi­ni bel­le­ýär. Dok­tor Dor­şel di­ňe kar­ta­sy dö­re­di­len meý­da­nyň kö­pel­dil­män­di­gi­ni, eý­sem, has köp mag­lu­ma­tyň hem top­la­nan­dy­gy­ny bel­le­ýär.
Işiň köp bö­le­gin­de An­tark­ti­ka­da yl­my iş­le­ri ge­çir­ýän gä­mi­ler­den peý­da­la­ny­lyp­dyr.
Bu gä­mi­ler ak ma­te­rik­den Çi­li, Gü­nor­ta Af­ri­ka Res­pub­li­ka­sy ýa-da Taz­ma­ni­ýa ýa­ly ýer­le­re gi­de­nin­de ýo­lug­ru­na mag­lu­mat top­la­mak mak­sa­dy bi­len hem peý­da­la­nyl­dy.
Kar­ta­nyň taý­ýar­lan­ma­gy­na ze­rur­lyk du­ýul­ma­gy­nyň bir­nä­çe se­bä­bi bar. Il­ki bi­len, bu mag­lu­mat­lar de­ňiz­de ýük we ýo­lag­çy gat­na­wy üçin äh­mi­ýet­li bo­lup dur­ýar. Şeý­le hem ba­lyk­la­ryň we beý­le­ki de­ňiz jan­dar­la­ry­nyň go­ral­ma­gy üçin hem äh­mi­ýet­li­dir. Se­bä­bi deň­ziň aşa­gyn­da­ky dag­lar ýa­ba­ny su­was­ty dur­mu­şy ba­bat­da baý ha­sap­lan­ýar. Mun­dan baş­ga-da, su­wuň aşa­gy­nyň çuň­lu­gy, be­ýik­li-pes­li ýer­le­ri suw aky­my­na tä­sir ed­ýär. Suw­da­ky akym bol­sa ho­wa­nyň üýt­ge­me­gi­ne gö­nü­den-gö­ni tä­sir ed­ýän Ýer ýü­zün­dä­ki ýy­ly ho­wa­ny bir ýer­den baş­ga ýe­re äkid­ýär.

Dün­ýä­niň bä­şin­ji um­ma­ny
En­tek bir­nä­çe çeş­me­de gör­ke­zil­me­ýän hem bol­sa, alym­lar bä­şin­ji um­ma­nyň bar­dy­gy­ny ýü­ze çykar­dy­lar. Mun­dan bir ýyl ozal An­tark­ti­ka­nyň daş-tö­we­re­gi­ni öz içi­ne al­ýan de­ňiz gur­şa­wy Gü­nor­ta um­ma­ny diý­lip at­lan­dy­ry­lyp­dy. Alym­lar bu ýe­riň hem aý­ra­tyn um­man­dy­gy­ny bel­le­ýär­ler. Se­bä­bi An­tark­ti­ka­nyň daş-tö­we­re­gi aý­ra­tyn de­ňiz flo­ra­sy we fau­na­sy bi­len ta­pa­wut­lan­ýar. Dün­ýä­niň yg­ty­bar­ly yl­my ne­şir­le­ri­niň bi­ri bo­lan «Na­tio­nal Ge­og­rap­hic» hem bu ýe­ri bä­şin­ji um­man hök­mün­de ka­bul edip­di. Köp ýyl­la­ryň do­wa­myn­da Ýer ýü­zün­de dört um­ma­n (Hin­di um­ma­ny, Ýu­waş um­ma­ny, At­lan­tik um­ma­ny we De­mir­ga­zyk buz­ly um­ma­ny) bar­ diý­lip ha­sap edil­di. Yl­myň ös­me­gi, te­bi­ga­tyň has iç­gin öw­re­nil­me­gi ne­ti­je­sin­de alym­lar Ýe­riň Gü­nor­ta pol­ýu­sy­nyň daş-tö­we­re­gi­ni hem aý­ra­tyn um­man hök­mün­de ka­bul edip baş­la­dy­lar. Yl­my ne­şir­de bä­şin­ji um­ma­nyň eko­lo­gi­ýa taý­dan gör­ne­tin ta­pa­wut­lan­ýan­dy­gy bel­le­nil­ýär. Bu um­ma­nyň esa­sy ta­pa­wu­dy bol­sa de­mir­ga­zy­gyn­da­ky um­man­lar­dan has güýç­li aky­my­nyň bol­ma­gy­dyr. Gün­ba­tar­dan gün­do­ga­ra ta­rap ak­ýan bu akym An­tark­ti­ka­nyň da­şyn­dan aý­lan­ýar. Bu ýe­riň su­wy so­wuk bo­lup, dü­zü­min­de du­zuň muk­da­ry az. Bi­ler­men­ler bu ýe­riň aý­ra­tyn um­man ha­sap edil­me­gi­niň dün­ýä­de ho­wa­nyň öz­ger­me­gi­ne gar­şy gö­reş­de peý­da­ly bol­jak­dy­gy­na ün­si çek­ýär­ler.