Kim, haçan oýlap tapdy?

Howa şary.

Adamzat irki dö­wür­ler­den bä­ri uç­ma­gyň ar­zu­wyn­da bo­lup­dyr. Şeý­le bo­lan­soň bu ugur­da ýüz­ler­çe sy­na­ny­şyk edi­lip­dir. Hä­zir­ki wagt­da bir uçar gys­ga wag­tyň do­wa­myn­da müň­ler­çe ki­lo­metr ýol ge­çip bil­ýär. Ho­wa gä­mi­le­ri­niň uçar­dan baş­ga-da bir­nä­çe gör­nü­şi bo­lup, olar di­ňe ýo­lag­çy gat­nat­mak üçin däl, baş­ga-da bir­nä­çe mak­sat üçin hem peý­da­la­nyl­ýar. Tä­sin ho­wa gä­mi­le­ri­niň bi­ri hem ho­wa şar­la­ry­dyr. Eý­sem, ho­wa şa­ry ha­çan peý­da bol­du­ka, ony kim oý­lap tap­dy­ka? Ge­liň, bu so­wa­lyň jo­ga­by­ny bi­le­lik­de öw­re­ne­liň!
Il­kin­ji ho­wa şa­ry uçar­dan has ir – 1783-nji ýyl­da uçu­ryl­ýar. Şol ýy­lyň 21-nji no­ýab­ryn­da Pa­ri­žiň ete­gin­dä­ki La-Mýuett di­ýen ýer­de Žo­zef-Mi­şel Mon­golf­ýe (1740-1810ý.) we Žak-Et­ýenn Mon­golf­ýe (1745-1799ý.) at­ly iki do­gan il­kin­ji ho­wa şa­ry­ny uçur­ýar­lar. Bu uçu­şa Žan-Fran­sua Pi­latr de Roz­ýe at­ly hi­mik hem-de Fran­sua Lo­ran d’Ar­land at­ly har­by gullukçy ýar­dam ber­ýär. Bu uçuş ada­myň ho­wa gä­mi­sin­dä­ki il­kin­ji uçu­şy ha­sap­lan­ýar. Ho­wa şa­ry şä­he­riň üs­tün­de 25 mi­nut çe­me­si uçup, 9 ki­lo­metr uzak­da­ky Býut-o-Kaý at­ly ýe­re gon­ýar. Ho­wa gä­mi­si 900 metr­den gow­rak be­ýik­li­ge gal­ýar.

Do­gan­lar oduň ýan­ýan wag­tyn­da uç­gu­nyň, tüs­sä­niň we köz­le­riň ýo­ka­ryk gö­te­ril­me­gi­ni gö­ren­le­rin­de şeý­le ho­wa gä­mi­si­ni ýa­sap bol­jak­dy­gy ba­ra­da pi­kir ed­ýär­ler. Olar ho­wa şa­ry­ny dö­ret­mek üçin bir­nä­çe sy­na­ny­şyk et­me­li bol­ýar­lar. Il­ki taf­ta­dan* edi­len şa­ryň aşa­gyn­da ot ýa­kyp, onuň içi­ni gyz­gyn ho­wa bi­len dol­dur­ýar­lar we onuň ýo­ka­ry gö­te­ril­ýän­di­gi­ni gör­ýär­ler. Do­gan­lar 1782-nji ýy­lyň sent­ýab­ryn­da bu oý­lap ta­pyş­la­ry­ny gör­kez­mek üçin Wer­sal köş­gü­ne ça­gy­ryl­ýar. Ýur­duň pa­ty­şa­sy Lýu­do­wik XVI we Şa ze­na­ny Ma­ri­ýa-An­tua­net­ta tä­sin en­ja­myň ta­nyş­dy­ry­ly­şy­na şa­ýat­lyk ed­ýär­ler. Bu da­ba­ra bel­li alym, döw­let iş­gä­ri Ben­ja­min Frank­lin hem gat­naş­ýar. Ho­wa şa­ry­nyň il­kin­ji sy­nag uçu­şy­nyň «ýo­lag­çy­la­ry» gu­zu­dan, ör­dek­den we ho­raz­dan yba­rat bol­ýar. Bu uçuş 8 mi­nut do­wam ed­ýär we 460 metr be­len­de gal­ýar. Ho­wa şa­ry­nyň ody sö­nen­den soň­ra, onuň için­dä­ki ho­wa so­wap, 3,2 ki­lo­metr uzak­ly­ga gon­ýar.
Ne­ti­je ga­za­nan hem bol­sa­lar, do­gan­lar ho­wa şa­ry­nyň nä­hi­li uç­ýan­dy­gy­na yl­my taý­dan öz­le­ri hem dü­şün­män­dir­ler. Olar ot­dan çyk­ýan tüs­se we alaw bi­len ýo­ka­ry gö­te­ril­ýän sa­man bö­le­jik­le­ri şa­ry ýo­ka­ryk gal­dyr­ýar di­ýip pi­kir edip­dir­ler. Hä­zir­ki yl­ma mä­lim bol­şy ýa­ly, is­len­dik zat gy­za­nyn­da onuň göw­rü­mi gi­ňe­ýär we mas­sa­sy ýeň­le­ýär. Şa­ryň için­dä­ki ho­wa hem gy­zyp, da­şyn­da­ky ho­wa­dan ýe­ňil bol­ýar. Bu bol­sa, şa­ryň ýo­ka­ryk gö­te­ril­me­gi­ne ge­tir­ýär.
Do­gan­lar Fran­si­ýa­nyň Ylym­lar aka­de­mi­ýa­sy ta­ra­pyn­dan oý­lap ta­py­jy hök­mün­de ka­bul edil­ýär­ler we sy­lag­lan­ýar­lar.
Has ir­ki dö­wür­ler­den bä­ri bat­bö­rek­ler uçu­ry­lan hem bol­sa, ho­wa şa­ry il­kin­ji ho­wa ula­gy ha­sap edil­ýär. Bu oý­lap ta­pyş ýük we ýo­lag­çy gat­nat­mak üçin amat­ly ha­sap­lan­ýan il­kin­ji ho­wa ula­gy­dyr.
Ho­wa şa­ry­nyň ýo­ka­ryk gö­te­ril­me­gi edil kä­bir ji­sim­le­riň suw­da bat­maz­dan, ýü­zün­de he­re­ket et­me­gi­ne meň­ze­ýär. Ýag­ny suw­dan ýe­ňil ji­sim­le­riň çüm­meý­şi ýa­ly, ho­wa­dan ýe­ňil ji­sim­ler hem at­mos­fe­ra­da ýo­kar­ly­gy­na gö­te­ril­ýär. Ho­wa şa­ry göw­rü­mi ýa­ly meý­da­ny gap­la­ýan ho­wa­nyň ag­ra­my öz ag­ra­my bi­len deň­leş­ýän­çä ýo­ka­ryk gö­te­ril­ýär. Mä­lim bol­şy ýa­ly, ho­wa şa­ry Ýer­den be­len­de gö­te­ril­di­gi­çe ho­wa­nyň dy­kyz­ly­gy azal­ýar. Adat­ça, ho­wa şar­la­ryn­da has be­len­de gal­mak üçin ho­wa gyz­dy­ry­lyp, şa­ryň için­dä­ki ho­wa ýe­ňil­leş­di­ril­ýär, aşak­lan­jak bol­nan­da, bal­lon­da­ky ho­wa çy­ka­ryl­ýar.
Il­kin­ji ho­wa ula­gy ha­sap­lan­ýan hem bol­sa ho­wa şar­la­ry bir ýer­den baş­ga bir ýe­re git­mek üçin amat­ly ha­sap­lan­ma­ýar. Se­bä­bi olar ýe­liň güý­jü­niň has köp tä­si­rin­de ga­lyp, do­lan­dyr­ma­sy kyn bol­ýar. Şol se­bäp­li ho­wa şar­la­ry hä­zir­ki wagt­da di­ňe bel­li ýer­ler­de sy­ýa­hat­çy­lyk mak­sa­dy bi­len ula­nyl­ýar.
Ho­wa şa­ry­ny ýa­sa­mak ba­ra­da­ky il­kin­ji tek­lip, şon­dan bir­nä­çe ýyl ozal or­ta atyl­ýar. 1766-njy ýyl­da iň­lis aly­my Gen­ri Ka­wen­diş wo­do­ro­dyň ho­wa­dan ýe­ňil­di­gi­niň üs­tü­ni aç­ýar. 1767-nji ýyl­da şot­lan­di­ýa­ly hi­mik we fi­zik Jo­sef Blek wo­do­rod bi­len dol­du­ry­lan ýe­ňil ula­gyň uçup bil­jek­di­gi­ni öňe sür­ýär. Şeý­le-de bol­sa, il­kin­ji ho­wa şa­ry wo­do­rod bi­len däl-de, gyz­dy­ry­lan ho­wa bi­len uçu­ryl­ýar. Hä­zir­ki wagt­da bol­sa, Ble­kiň tek­lip edi­şi ýa­ly ho­wa şar­la­ry wo­do­rod we ge­liý ýa­ly ýe­ňil gaz bi­len uçu­ryl­ýar.
Tafta: ýokary hilli syk, ýuka ýüpek mata.