Iň uly gem­ri­ji

Ýer ýü­zün­de iň uly gem­ri­ji jan­dar Gü­nor­ta Ame­ri­ka ýurt­la­ryn­da ga­bat gel­ýär. Yl­my dil­de «Hyd­rochoe­rus hyd­rochae­ris» di­ýil­ýän bu jan­dar ka­pi­ba­ra ýa-da uly ka­pi­ba­ra diý­lip at­lan­dy­ryl­ýar. Sy­çan, ala­ka, ala­ja­gö­zen ýa­ly beý­le­ki gem­ri­ji­ler­den ta­pa­wut­ly­lyk­da bu tüý­lek jan­dar ýü­züp hem bil­ýär. Ga­ty tüý­le­ri bo­lan bu jan­da­r de­ri­si we eti üçin hem aw­lan­ýar. Ka­pi­ba­ra­lar 25 de­re­jä çen­li so­wu­ga çy­dam­ly bol­ýar. Ka­pi­ba­ra­nyň bo­ýy 1,40 met­re, be­ýik­li­gi 65 san­ti­met­re ýet­ýär. Ag­ra­my 70 ki­log­ra­ma ýet­ýän ka­pi­ba­ra­lar dün­ýä­niň iň uly gem­ri­ji­si hök­mün­de Gin­ne­siň re­kord­lar ki­ta­by­na hem gi­ri­zi­lip­dir. Adat­ça ot­la­mak ar­ka­ly iý­mit­len­ýän ka­pi­ba­ra­lar mi­we­le­ri, aga­ç ga­byk­la­ry­ny we suw­da bit­ýän ot­la­ry iý­ýär­ler. Ot­la­ryň sa­ral­ýan ys­sy gün­ler­de bol­sa suw­ly bat­ga­lyk­la­rda ýa­şa­ýar­lar. Beý­le­ki gem­ri­ji­ler­de bol­şy ýa­ly, ka­pi­ba­ra­la­ryň alyn diş­le­ri güýç­li bo­lup, yzy­gi­der­li ös­ýär. Yzy­gi­der­li ös­me­gi­niň se­bä­bi gem­ri­ji­niň ot iý­mek ze­rar­ly diş­le­ri­niň kü­tel­me­gi ha­sap­lan­ýar.

Ni­re­de ýa­şa­ýar?
Der­ýa­la­ryň ýa-da köl­le­riň go­la­ýyn­da­ky gür to­kaý­lar­da we sa­wan­na­lar­da* ýa­şa­ýan bu jan­dar­lar saý suw­la­ryň düý­bün­dä­ki ot­la­ry we kök­le­ri iý­ýän­dik­le­ri üçin köl­le­rde we bat­ga­lyk­la­rda mes­gen tut­ýar­lar. Şeý­le hem gy­rym­sy agaç­ly to­kaý­lar­da, düz­lük­ler­de hem ýa­şa­ýar­lar. Adat­ça, ýy­ly we tro­pi­ki ho­wa­ly ýer­le­ri mes­gen tu­tun­ýar­lar. Uly ka­pi­ba­ra «Hyd­rochoe­rus» maş­ga­la­sy­nyň iki ag­za­sy­nyň bi­ri ha­sap­la­nyp, onuň beý­le­ki­si­ne ki­çi ka­pi­ba­ra («Hyd­rochoe­rus isth­mi­us») di­ýil­ýär. Adat­ça, 10-20 ag­za­ly sü­rü­ler bo­lup ýa­şa­ýan hem bol­sa­lar, ka­pi­ba­ra­lar kä­ha­lat­lar­da 100-den gow­rak ag­za­ly sü­ri bo­lup hem ýa­şa­ýar­lar. Bu jan­dar­la­ryň sa­ny howp as­tyn­da ha­sap­lan­ma­ýar. Ka­pi­ba­ra­nyň esa­sy ýa­gy­sy ýa­gu­ar, pu­ma, ose­lot ýa­ly jan­dar­lar ha­sap­lan­ýar. Köp adam pi­şik­ler maş­ga­la­sy­na de­giş­li jan­dar­la­ryň su­wy ha­la­ma­ýan­dy­gy­ny we ýü­züp bil­me­ýän­di­gi­ni pi­kir ed­ýän hem bol­sa, bu ýa­ba­ny pi­şik­ler ök­de ýü­zü­ji­ler ha­sap­lan­ýar. Şol se­bäp­li ha­ýal he­re­ket ed­ýän ka­pi­ba­ra­la­ry tut­mak olar üçin o di­ýen kyn bol­ma­ýar. Şeý­le hem bür­güt­ler we al­li­ga­to­ryň bir gör­nü­şi bo­lan kaý­man­lar hem ka­pi­ba­ra­la­ry aw­la­ýar. Tro­pik to­kaý­lar­da ýa­şa­ýan ýa­şyl ana­kon­da hem ka­pi­ba­ra­nyň ýa­gy­sy ha­sap­lan­ýar. Bu jan­dar­lar 8–10 ýyl ara­ly­gyn­da ýa­şa­ýar­lar. Em­ma ýa­ba­ny te­bi­gat­da ka­pi­ba­ra­lar or­ta­ça 4 ýyl ýa­şa­ýar.
Bu jan­dar­lar Gü­nor­ta Ame­ri­ka­nyň Çi­li­den ga­lan bö­le­gin­de, ýag­ny, yk­ly­myň Ýu­waş um­ma­ny­nyň ke­na­ryn­dan uzak­da ga­bat gel­ýär. Bir ge­zek çü­me­nin­de su­wuň aşa­gyn­da 5 mi­nut­dan köp sak­la­nyp bil­ýän ka­pi­ba­ra­lar su­wuň için­de bur­nu­ny da­şy­na çy­ka­ryp uk­la­ýar­lar. Reň­ki adat­ça go­ňur bo­lup, seý­rek ýag­daý­da ga­ra ýa-da ak reňk­li­si hem ga­bat gel­ýän bu tok­ga­ja be­den­li jan­da­ryň guý­ru­gy bol­ma­ýar. Öň aýak­la­ry art aýa­gyn­dan bir­ne­me kel­te bol­ýar. Aýak­la­ryn­da­ky bar­mak­la­ry­nyň ara­syn­da per­de bo­lup, bu ola­ryň çalt ýüz­me­gi­ne ýar­dam ber­ýär.

El­de­ki­leş­di­rip bol­ýar
Ka­pi­ba­ra­lar ilat­ly ýer­le­riň go­la­ýyn­da hem ýa­şa­ýar­lar. Bu jan­dar­la­ry haý­wa­nat bag­la­ryn­da aň­sat­lyk bi­len ide­dip bol­ýar. Hat­da şä­her­le­riň go­la­ýyn­da we se­ýil­gäh­ler­de hem ga­bat gel­ýän ka­pi­ba­ra­lar haý­wa­nat bag­la­ryn­da 12 ýy­la çen­li ýa­şa­ýar­lar. Bu bol­sa ýa­ba­ny te­bi­gat­da­ky or­ta­ça ýa­şy­nyň iki es­se­sin­den hem köp­dür. Bu jan­dar­lar adam­lar­dan ürk­me­ýär­ler we go­laý­la­şyp iý­mit ber­len­de iý­ýär­ler. Hat­da ola­ry el­de­ki­leş­di­rip hem sak­la­mak müm­kin. Em­ma tüý­le­ri­niň ara­syn­da­ky sa­kyrt­ga­nyň ada­ma ge­çip ze­per ýe­ti­rip bil­jek­di­gi se­bäp­li on­dan daş­da dur­mak mas­la­hat be­ril­ýär. Şeý­le-de bol­sa, kä­bir ýer­de öý haý­wa­ny hök­mün­de sak­lan­ýar.
Bu jan­dar­lar di­ňe adam­lar­dan däl, beý­le­ki haý­wan­lar­dan hem gork­ma­ýar.
Ka­pi­ba­ra sö­zi ýer­li tu­pi di­lin­de «ýaş ot­la­ry iý­ýän» diý­me­gi aň­lad­ýar. Jan­da­ryň yl­my ady – «hyd­rochoe­rus» we «hyd­rochae­ris» söz­le­ri bol­sa, grek di­lin­dä­ki «hyd­ro» – suw we «choi­ros» – «do­ňuz, aç­göz» söz­le­rin­den eme­le ge­lip­dir.
*Sawanna: Günorta Amerikada, Afrikada, Aziýada we Awstraliýada duş gelýän seýrek agaçly we gyrymsy ösümlikli tropiki sähra zonalary.